بشر از کجا به فکر اصلاح مشکلات بینایی چشم خود افتاد؟ پاسخ این سؤال دقیقا مشخص نیست.
ولی مشهور است «بنکا»، تراژدی‌نویس رومی در سال چهارم قبل از میلاد، کتاب‌ها را با نگاه کردن از پشت یک کُرة شیشه‌ای پر از آب که باعث بزرگنمایی می‌شد، می‌خوانده است.
«پلومی» اصول کلی بزرگنمایی را شرح داد و قدیمی‌ترین لنز شناخته شده در خرابه‌های «نینِوِه باستانی» کشف شده است. در نزدیکی سال صدم میلادی، سنگ مخصوص بزرگنمایی برای مطالعه ساخته شد که احتمالا این نخستین وسیلة کمک بینایی بود. اما نام نخستین ابداع کنندة عینک، ناشناس باقی مانده است.
به تدریج، پیشرفت‌های زیادی در ساخت عینک به‌وجود آمد، تا آن‌جا که در قرن شانزدهم میلادی، عدسی‌های مقعر برای اصلاح عیوب نزدیک‌بینی معرفی شدند. نخستین عدسی‌های ساخته شده، از جنس کوارتز بودند، چون هنوز شیشه ابداع نشده بود!
سال 1780 عینک‌های دو کانونی نیز توسط بنیامین فرانکلین، سیاستمدار و فیزیک‌دان آمریکایی ساخته شد و کم‌کم استفاده از عینک از ایتالیا به دیگر کشورها کشیده شد و تا آن‌جا رواج یافت که در سال 1930 استفاده از عینک آفتابی نیز فراگیر شد.
اما به تدریج این فکر رواج یافت که آیا هیچ جایگزینی برای عینک وجود ندارد؟ جایگزینی که ظاهر شخصی آن‌ها را تغییر ندهد؟ با این هدف برای اولین بار در سال 1960 میلادی، لنزهای تماسی ساخته شدند.
کم‌کم با افزایش کاربرد، انواعی از این لنزها ساخته شد که هم مشکلات بینایی را برطرف می‌کرد و هم راحت‌تر استفاده می‌شد. این لنزها چند کاربرد اساسی دارند:
- اصلاح عیب‌های دید، مخصوصا اصلاح عیب‌های دید، آستیگماتیسم و قوز قرنیه
کاهش پراکندگی نور - استفادة درمانی در بیمارانی با آسیب قرنیه
- استفاده جهت زیبایی!
- لنزهای تماسی 3 نوع سخت، سخت عبور دهندة گاز (RGP) و نرم دارند.
لیزر
اما همچنان یکی از اهداف بزرگ در چشم پزشکی، اصلاح دید بدون استفادة دائمی از عینک و لنز بود که عمل‌های لیزری چشم، حاصل تلاش دانشمندان در این راه است. لیزر، نوعی از امواج الکترو مغناطیسی مثل اشعه ایکس، گاما یا فرابنفش یا نور معمولی است که به صورت تک‌رنگ ساطع می‌شود.
کاربردهای لیزر، بسیار متنوع است، از یک سی‌دی‌خوان سادة کامپیوتر گرفته تا اشعه‌ای که برای خواندن بارکد اجناس در فروشگاه‌ها به کار می‌رود.
در اوایل دهه 80 ضمن کار با لیزر برای ایجاد تراش در قطعات کامپیوتری، دکتر سر ینیواسین، متوجه توانایی تداخل لیزر با بافت‌های زنده شد و ایدة استفاده از لیزر در کارهای درمانی به ذهن‌ها خطور کرد. سپس آقای دکتر تِروکِل، پیشگام عمل لیزر برای تراش قرنیه و درمان عیب‌های انکساری چشم شد و بدین ترتیب عمل لیزری چشم در سال 1987 متولد شد.
و اما عمل‌های لیزری چشم چگونه‌اند؟
به طور سنتی، مشکلات بینایی با عینک یا لنزهای تماسی اصلاح می‌شود. در سال‌های اخیر، لیزر به عنوان یک روش جانشین، فراگیر و عامه‌پسند شده است.
عمل‌های لیزری بر روی قرنیه (لایة شفاف خارجی چشم که عنبیه و مردمک را می‌پوشاند) انجام می‌شود. عمل‌های لیزری به سه شیوه انجام می‌شوند: 1- لیزیک 2- لیزر 3- لازک. دو شیوة اول، بسیار متداول‌تر از شیوة سوم است.
هیچ کدام از این شیوه‌ها محدودیتی برای سایر عمل‌های چشمی ایجاد نمی‌کند.در صفحه کناری شرح مختصری دربارة هر یک داده شده‌است.
نکات مهم
افرادی که آستیگماتیسم نامنظم یا نوع پیشرفتة آن قوز قرنیه (کراتوکونوس) دارند (نامنظمی و ناقرینگی سطحی قرنیه چشم)، چون همیشه احتمال پیشرفت این نامنظمی وجود دارد، کاندیدای مناسبی برای عمل‌های لیزری چشم به حساب نمی‌آیند؛ چرا که این عمل‌ها جلوی پیشرفت بیماری را در این افراد نمی‌گیرد.
عمل‌های لیزری چشم، هیچ عارضه‌ای برای شبکیه ندارند، اما به افرادی که بیماری شبکیه‌ای دارند، توصیه می‌شود قبل از انجام عمل‌های لیزری، برای جلوگیری از پارگی شبکیه (که عوارض مهمی چون کوری را می‌تواند در پی داشته باشد) ابتدا به درمان آن بپردازند.
لیزیک: LASIK
لیزیک شکلی جدید از جراحی لیزری چشم است که می‌تواند برای درجات مختلف نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگماتیسم استفاده شود.
در این عمل، با دستگاهی به نام میکروکراتوم (برش دهندة قرنیه) ضخامتی حدود 160 میکرومتر (هزارم میلی‌متر) از کل ضخامت قرنیه، در حالی که یک گوشة آن باقی مانده است (flap)، برش داده می‌شود. این دستگاه با کامپیوتر کنترل می‌شود.
متناسب با شماره عینک فرد، قرنیة او با لیزر تراش داده می‌شود و سپس لایة برداشته شده سر جای خودش برگردانده می‌شود و سر جای خودش محکم می‌شود.
این عمل برای اولین بار در سال 1991 انجام شد. حسن بزرگ این روش نسبت به سایر روش‌ها، طیف وسیع اثر آن است. یعنی این عمل را می‌توان برای نزدیک بینی و آستیگماتیسم همراه آن از شمارة چشم 1 تا 15 انجام داد.
همچنین این عمل در دوربینی با شمارة چشم پایین (کمتر از 4+ تا 5+) نیز قابل انجام است. برای این عمل، چشم را به صورت موضعی بی‌حس می‌کنند.
پس از عمل، تا چند ساعت ممکن است احساس سوزش، جسم خارجی یا اشک ریزش وجود داشته باشد، ولی اغلب موقت است و نیاز به داروی ضد درد نیست و بیمار روز پس از عمل می‌تواند به کار روزانة خود باز گردد.
محدودیت‌های پس از عمل
روزهای اول از مالش پلک‌ها خودداری کنید. تا یک هفته به استخر و سونا نروید، ولی حمام رفتن از روز دوم به بعد مانعی ندارد. خانم‌های عزیز تا یک هفته، دور چشم را هیچ‌گونه آرایشی نکنید.
شرایط عمل
حداقل سن 18 سال و ثابت بودن شماره عینک در یک سال گذشته، نداشتن قوز قرنیه، بیماری‌های دیگر چشمی مثل گلوکیم، آب مروارید، بیماری‌های نقص ایمنی، دیابت و ضربان‌ساز قلبی.
کتة مهم دیگر هم داشتن توقعات واقعی از توانایی‌های این عمل در تصحیح دید شماست؛ چون این عمل هیچ‌گاه نمی‌تواند دیدی بهتر از لنز یا عینک مناسب‌تان به شما بدهد.
برتری‌ها
عمل‌های لیزیک یا لیزر هر دو برای شماره‌های پایین نزدیک‌بینی تا 3- دیوپتر قابل انجام است و میزان موفقیت نهایی پس از 2 تا 3 ماه، در هر دو روش یکسان است. اما در روزهای اول، فرق زیادی بین این دو روش وجود دارد.
شدت و مدت درد پس از عمل لیزیک، بسیار کمتر از لیزر است. به همین نسبت، برگشت دید طبیعی در لیزیک نیز با سرعت بیشتری رخ می‌دهد. همچنین طیف گستردة اثر درمانی این روش، یکی از مزیت‌های مهم آن است.
معایب
برای اصلاح هر شمارة عینک باید ضخامتی از قرنیه تراشیده شود. از طرفی، ضخامت قرنیه محدود است و باید حداقل 250 میکرومتر (از 520 میکرو متر اولیه) دست نخورده باقی بماند.
بنابراین کل میزان شماره عینک قابل اصلاح با عمل لیزیک، محدود به 14 تا 15 شمارة نزدیک‌بینی است. البته در افرادی که قرنیة آن‌ها نازک است، این حد به کمتر از 10 شماره کاهش می‌یابد.این مسأله قبل از عمل با اندازه‌گیری ضخامت قرنیه مشخص می‌شود.
در چشم‌های دارای نزدیک‌بینی بالاتر از 15، بهترین روش، استفاده از لنزهای منفی داخل چشمی است.
در افراد نزدیک‌بین که شماره عینک آن‌ها سالانه 5/0 تا 1 زیاد می‌شود، عمل‌های لیزری نمی‌تواند جلوی پیشرفت شمارة چشم را بگیرد. پس از عمل‌های لیزری هم نمرة عینک این افراد، هر چند سال تغییر خواهد کرد.
ولی در سایر افراد، پس از عمل، شمارة چشم حداکثر تا یک سال پس از عمل ثابت خواهد شد. (این مسأله در مورد هر دو نوع عمل لیزیک و لیزر صادق است.)
عوارض
چون در این جراحی‌ها تغییر شکل در قسمت مرکزی قرنیه ایجاد می‌شود و تغییر شکل کل سطح قرنیه ناممکن است، در نتیجه شب‌ها با گشاد شدن مردمک، ممکن است بخشی از قرنیه که عمل روی آن تأثیر نداشته، در محدودة دید قرار گیرد که این دلیل دیدن هالة اطراف چراغ‌ها در شب است.
پس گاهی ممکن است برای یک رانندگی مطمئن در شب، نیاز به یک عینک نازک داشته باشید. در کسانی که شماره عینک بالا دارند، ثابت شدن وضعیت چشم پس از عمل، ممکن است بیش از 3 ماه حتی تا یک سال طول بکشد.
پس بهتر است صبور باشید. چون لیزیک در مکانیسم‌‌های طبیعی تولید اشک، اختلال ایجاد می‌کند، به طور شایع باعث خشکی چشم می‌شود. لیزیک می‌تواند فتوفوبی (ترس از نور) ایجاد کند که ممکن است ماه‌ها طول بکشد.
در بدترین حالت، لیزیک با ایجاد اکتازی (ضعف ثبات قرنیه) می‌تواند باعث خمیدگی قرنیه به جلو و ایجاد تاری دید یا نزدیک‌بینی شود که در موارد خیلی شدید، تنها درمان آن، پیوند قرنیه است.
نگران نباشید، این عوارض بسیار نادرند. ولی آگاهی مریض، اولین شرط یک عمل خوب است.
لیزر PRK
عمل لیزر برای چشم‌های نزدیک‌بین با شمارة پایین (1 ـ تا 6-) و دوربینی و آستیگماتیسم مختصر انجام می‌شود.
در این روش برخلاف دو روش دیگر از هیچ‌گونه چاقو یا تیغی برای برش قرنیه استفاده نمی‌شود. در این عمل پس از بی‌حسی موضعی چشم، لایة بسیار نازکی از سطحی‌ترین قسمت قرنیه برداشته می‌شود.
سپس از لیزر به صورت مستقیم برای برداشتن سلول‌های مرده استفاده می‌شود. پس از خاتمة عمل معمولا سطح چشم تا زمان ترمیم قرنیه - که به طور متوسط پنج روز طول می‌کشد - با یک لنز پانسمانی پوشانده می‌شود.
برای جلوگیری از عفونت چشم هم تا یک هفته پس از عمل، قطرة آنتی‌بیوتیک مصرف می‌شود. همچنین داروهای ضد درد برای کاهش درد استفاده می‌شود.
محدودیت‌های قبل و بعد از عمل
در صورتی که از لنز استفاده می‌کنید برای لنزهای نرم، سه روز و برای لنزهای سخت، سه هفته قبل از عمل از لنز استفاده نکنید.
پس از عمل هم تا دو هفته شنا نکنید و از صابون، شامپو یا اسپری در اطراف چشم به مدت دو هفته استفاده نکنید.
شرایط عمل
در مورد این عمل نیز سن بالای 18 سال و ثابت بودن وضعیت چشم در یک سال گذشته (یا حداکثر 25/0 تغییر) جزو شرایط عمل به حساب می‌آید.
در خانم‌های باردار یا شیرده به علت وجود احتمال تغییر وضعیت چشم، بهتر است عمل انجام نشود.
نداشتن نقص ایمنی، دیابت، آرتریت روماتوئید، لوپوس، بیماری‌های بافت همبند و کلاژن، ضربان ساز قلبی و عفونت و التهاب چشمی هم جزو شرایط عمل محسوب می‌شود.
برتری‌ها
این عمل نسبت به لیزیک زمان کوتاه‌تری می‌برد. التهاب‌های عمقی قرنیه در آن بروز نمی‌کند و می‌توان آن را در قرنیه‌های نازک انجام داد.
معایب
درد و ناراحتی بعد از عمل و زمان بهبود به دلیل طولانی‌تر بودن زمان ساخت لایة سطحی قرنیه، طولانی‌تر از انواع دیگر است.به همین علت، دورة تجویز دارو در افراد تحت عمل، طولانی‌تر است.
این عمل برای شماره چشم‌های بالا محدودیت دارد و احتمال بروز کدرشدگی‌های قرنیه در آن بیشتر از دو نوع دیگر است.
عوارض
این عمل جزو کم عارضه‌ترین عمل‌های چشمی است. ولی چون هر عمل جراحی، با ریسک‌هایی همراه است، به ندرت، عوارضی به شرح زیر دیده می‌شود:
حساسیت به نور (فتو فوبی) که گاهی تا چند ماه ادامه دارد.
احساس پخش هالة نور دور چراغ‌ها در شب
تغییرات میزان بینایی که گاه تا شش ماه طول می‌کشد.
(سه مورد اول در عمل لیزر کمتر از لیزیک اتفاق می‌افتند.)
احتمال عفونت قرنیه
احتمال ایجاد لک یا جای زخم بر روی قرنیه که در درمان درجات بالاتر نزدیک بینی، احتمال آن بیشتر می‌شود.
لازک LASEK
این عمل، شبیه عمل لیزر است. در این روش، لایة سطحی قرنیه (اپی تلیوم) با الکل سست شده و سپس کنار زده می‌شود. بعد از تابیدن لیزر، این بافت قرنیه‌ای به‌سرجای خود برمی‌گردد (در لیزر قرنیه برداشته می‌شد و بدن مجددا آن‌را می‌ساخت).
این روش برای کسانی که عیب چشمی کم یا متعادلی دارند، یا کسانی که قرنیة نازک داشته و کاندیدای مناسبی برای عمل لیزیک به شمار نمی‌آیند، روش بسیار مناسبی است، اما آنچنان شایع نیست. مراحل انجام این عمل در شکل روبه‌رو توضیح داده شده.