همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: خیابان رودکی، نرسیده به خیابان مرتضوی، کوچه آب‌انبار به سبب وجود آب‌انبار چهل‌پله یکی از کوچه‌های معروف تهران قدیم برای اهالی این محل است؛ جایی که سال‌ها محل تأمین آب مصرفی مردم این محله بود.
قصه های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
سید رسول امینی در کتاب «طهران در گذر زمان» درباره این آب‌انبار نوشته است: «آب‌انبار چهل‌پله سلسبیل را از آب چشمه فرمانفرمایان که به سمت جنوب سلسبیل جاری می‌شد پر می‌کردند. مواد و مصالح به‌کار رفته در داخل ساختمان آب‌انبار عبارت بود از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج. مخزن آب‌انبار در داخل زمین قرار داشت و با چهل‌پله به سطح خیابان متصل می‌شد تا فشارهای وارده بر بدنه را بکاهد. ورودی آب‌انبار و راه‌پله عمیق آن را سردرآب‌انبار می‌گفتند. هدایت باد مناسب به فضای داخل آب‌انبار و گردش هوا به سمت ضلع غربی خیابان سلسبیل باعث خشکی هوای داخل آب انبار می‌شد که برای خنک‌سازی آن هم مفید بود.»
شستن لباس خونین در قنات هزار سال
در محله مهران، باغی معروف به «باغ گلستانی» یا «شهید کشوری» بود که قنات «مهران زرتشت» از آنجا می‌گذرد. آنطور کهعلی عسگری از ساکنان محله مهران تعریف می‌کند در سال‌های جنگ این قنات یکی از اصلی‌ترین پاتوق‌های بانوان شهر برای کمک به رزمندگان، بوده است. او تعریف می‌کند: «به کمک سپاه اطراف آنجا را داربست کشیده بودند و بانوان محله ما همراه با بانوان نقاط مختلف تهران دسته‌دسته به آنجا می‌رفتند و با مدیریت مرحوم ماهپاره کرمی لباس رزمنده‌ها و پتوهای خونین آنها را می‌شستند.» در برخی کتاب‌ها مانند فرهنگ جغرافیا آمده است که قدیمی‌ترین قنات تهران، قنات مهران بوده که بعدها به نام قنات نگارستان هم معروف شد. به نوشته اعتمادالسلطنه این قنات مربوط به هزار سال قبل بوده است که در دوره قاجار آب آن را به سمت ارگ منحرف کردند و در نتیجه قسمتی از ده مهران خشک شد و ناچار شدند قنات دیگری در شمال آن ایجاد کنند.» «کوچه قنات» کوچه باریک و چشم‌نوازی است در محله زرگنده که مظهر قنات محله در آنجا قرار دارد. نخستین خانه‌های زرگنده در این کوچه و نزدیکی مظهر قنات ساخته شده بود و خانه کدخدای زرگنده هم در این کوچه قرار داشت. هنوز هم چاه‌ها و میله‌های بسیاری از دوره رونق قنات محله زرگنده در حیاط خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورد. مظهر قنات زرگنده تا قبل از ساخته‌شدن نخستین گرمابه در محله یعنی حمام سعدی، محلی برای شست‌وشو و حتی استحمام کودکان در تابستان بود. بعد از ساخته‌شدن حمام سعدی در زرگنده، آب این حمام هم از همین قنات تأمین می‌شد. مظهر قنات زرگنده هنوز در کوچه قنات این محله زنده است و صدای شرشر آب در کوچه به گوش می‌رسد.
قنات حاج میرزا آقاسی و ضرب‌المثل معروف
معروف‌ترین قناتی که در تهران قدیم جریان داشت قنات مرحوم حاج میرزا آقاسی بود که زمان فتحعلی‌شاه، حفر شد و اکنون هم جریان دارد. میرزا آقاسی که به کارهای زراعتی و حفر قنات عشق خاصی داشت صدراعظم چندین ساله محمدشاه بود. او برای نخستین بار نهری از رودخانه کرج برای وصفنارد جاری ساخت که بعدها این آب را به وسیله نهر دیگری به تهران آوردند تا قنات فرمانفرما در خیابان پاستور امروزی، قنات حاج حسین‌خان شاهسون نظام‌الدوله، قنات میرزا علیخان امین‌الدوله و پارک امین‌الدوله را در خیابانی به همین نام مشروب سازد. می‌گویند روزی حاجی تنها و بدون سرباز به سر قناتی که گفته بود حفر شود می‌رود و از افرادی که در حال حفر قنات بود می‌پرسد: «این قنات به آب رسیده است؟» جواب می‌گوید: «آب کجا بود! این حاج میرزا آقاسی بی‌خود ما را معطل کرده است ما داریم برای کبوترهای خدا لانه می‌سازیم.» او در جواب گفت: «بنده خدا برای من آب ندارد برای تو که نان دارد.»
فتح قلعه تهران با عبور از قنات
قنات مهرگرد با ۷۰۰ سال قدمت همچنان اندک آبی را به مقصد نهایی می‌برد، هرچند در سال‌های اخیر بر سر مسیرش موانعی به‌وجود آمده است. این قنات که رگ حیاتی تهران قدیم محسوب می‌شد با ۱۰۰ متر طول، آب را از اراضی بهجت‌آباد با ۱۸۵ حلقه چاه به شرق کاخ گلستان و شمس‌العماره می‌برد. مهرگرد، همان قناتی است که آغامحمدخان برای فتح قلعه تهران از مجرای آن استفاده کرد. او در نخستین حمله به تهران شکست خورده بود و راهی برای گذر از دروازه‌های شهر نداشت اما در لشکرکشی دوم، وقتی به تهران رسید، نیمه‌شب آب را بست و سربازان را به تونل‌های مهرگرد فرستاد. قنات از شمال تا مرکز شهر جاری بود و محلات بازار و بخشی از عودلاجان را مشروب می‌ساخت. سربازان آغامحمدخان از کوچه چهل‌تن بیرون آمدند، دروازه خراسان را روی لشکر باز کردند و قاجاریان به تخت تهران نشستند. این قنات، در سال‌های اولیه دهه۸۰ انحراف مسیر داد؛ چراکه حفاری‌های تونل خط یک متروی تهران در حوالی میدان امام‌خمینی(ره) به قنات مهرگرد برخورد کرده بود. قنات را همان‌جا کور کردند اما آب به راهش در مسیر دیگری ادامه داد.
۹۱رشته قنات در محله کن
گوشه و کنار تهران قنات‌های بسیاری از قدیم باقی مانده است، اما منطقه ۵ با ۹۱ رشته قنات در جایگاه نخست قرار دارد. هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها اغلب این قنات‌ها جاری و ساری است و باغ‌های کن و فضای سبز دیگر محله‌های این منطقه از این آب زلال سیراب می‌شوند. علیرضا محبعلی، مسئول آب قنات محله کن و متولی قنات حجت‌آباد می‌گوید: «منبع اصلی آبیاری باغ‌های کن رودخانه کن است اما ۲ دلیل باعث می‌شود تا از ۶آب قنات محله برای آبیاری ۳۰درصد باغ‌ها استفاده کنیم. یکی اینکه حدود ۸۰ هکتار از باغ‌های کن در قسمت بالادستی قرار دارد که آب رودخانه کن در این محدوده جریان ندارد. دلیل دوم هم در فصل گرما و سال‌های خشکسالی تقریباً حجم آب رودخانه کن بسیار کم می‌شود و دیگر برای آبیاری باغ‌ها کافی نیست.»
۲سنگ آبدهی قنات سفارت
سرچشمه قنات سفارت روسیه (شوروی سابق) دو رشته بود که یک رشته از اراضی آبشار و رشته دیگر از اراضی امیرآباد به‌سوی تهران سرازیر می‌شد و در محل معینی در امتداد شمال خیابان یوسف‌آباد و جنوب شرق یخچال متمایل و خیابان انقلاب را در نزدیکی خیابان سرشار قطع کرده و در عمق ۳متری در شمال غربی سفارت آبنما می‌شد. آبدهی این قنات حدود ۲ سنگ بوده است.
از کرج تا هفت چنار با قنات امین‌الملکی
قنات امین‌الملکی از اسماعیل‌آباد کرج شروع و به‌سوی شرق سرازیر می‌شد و به موازات جاده قدیم کرج -تهران، ادامه می‌یافت و از شمال کوچه زورخانه گذشته وارد خیابان هفت چنار می‌شد. سپس به‌سوی جنوب سرازیر شده و تا چهارسوق چوبی خیابان مولوی و خیابان حاج‌عبد ادامه پیدا می‌کرد.
قنات کریم‌آباد
قنات کریم‌آباد از آسیاب دوم فرمانفرما به سمت شرق جریان داشت و با گذشتن از چندین خیابان و محله در خیابان امام‌خمینی (ره) وارد دانشکده افسری شده در آنجا ادامه داشت. آبدهی این قنات حدود ۳/۵ تا ۴ سنگ بود.
قنات کوثریه؛ سهمیه بشکه‌داران آب
این قنات از اراضی کن سرچشمه می‌گرفت پس از عبور از طرشت، در نتیجه واردشدن به تنوره آسیاب دوم فرمانفرما عمق بیشتری پیدا می‌کرد. آب این قنات به سمت خیابان پاستور می‌آمد. آبدهی این قنات حدود ۶ سنگ بوده است. قنات کوثریه در غرب تهران از منابع مهم تامین آب سهمیه بشکه‌داران به شمار می‌رفت و پس از آب قنات شاه، دومین قنات بزرگی بود که آب مصرفی ساکنان غرب و جنوب غربی تهران را تأمین می‌کرد.
۸قنات در ده‌ونک
قنات چمن، بزرگ‌ترین قنات ده‌ونک بود. قنات باغ خوییک هم به زمین‌های کشاورزی ونک می‌رسید. قنات دیگری در شمال روستا جاری بود که به آن قنات توتستان می‌گفتند. قنات غربی روستای ده‌ونک هم آب را به ۲آسیاب قدیمی ده‌ونک می‌رساند تا گندم‌های کاشته شده در روستا را آسیاب کند. قنات قلعه، آب قلعه ارامنه را تأمین می‌کرد و قنات باغ مقبره، زمین چمنی که حالا در اختیار دانشگاه‌الزهرا(س) است آبیاری می‌کرد. ۲قنات دیگری هم در ده‌ونک بود به نام قنات زیرباغ نو و قنات باغ‌بالا.