همشهری آنلاین- ثریا روزبهانی: همین بهانه کافی بود تا مقصد سیزدهمین تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری بازار قلب پایتخت باشد تا تهران‌پژوهان و گردشگران از نزدیک با معماری بناهای قدیمی و خاص بازار و تأثیرگذاران این عرصه بیشتر آشنا شوند. در این تور نصرالله حدادی، تهران‌شناس ما را همراهی می‌کند تا برایمان از مکان‌های کمتر شناخته‌شده در بازار و معماری‌های خاص آن بگوید.
اینجا سبزی کاشت می‌شد
اینجا «سبزه‌میدان» نخستین ایستگاه تور تهرانگردی معماری بازار است. حدادی، تهران‌شناس می‌گوید: «ابتدا در این محدوده سبزی کاشته می‌شد و بعدها فروش سبزی نیز در این مکان باب شد، اما قبل از اینکه اسم این مکان سبزه‌میدان شود به آن میدان تخته‌پل هم می‌گفتند. دلیلش هم وجود پلی بود که با تخته درست کرده بودند و با عبور از آن وارد ارگ شاهی می‌شدند. امامزاده سیداسماعیل، چهارسوق بزرگ و مسجد جامع به‌دلیل معماری و کارکردشان هویت‌های تهران قدیم در بازار محسوب می‌شوند که بیش از ۵۰۰سال قدمت دارند.»
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا بخوانید
اختلاف دمای ۱۰درجه
حدادی اعتقاد دارد معماری بازار برگرفته از معماری مساجد است و برای این حرفش به طاق‌های ضربی سردر ورودی سبزه میدان اشاره می‌کند که درست روبه‌روی آن قرار داریم: «نمای ورودی این بازار مانند سردر مساجد است. در معماری قدیم برای زدن طاق ضربی، اغلب از مصالحی مانند آجر، ساروج و سنگ استفاده می‌کردند. همین طاق باعث اختلاف دما بین محوطه بیرونی و داخلی بازار می‌شد؛ یعنی هوای داخل بازار نسبت به هوای مشابه بیرون از بازار در زمستان ۱۰درجه گرم‌تر و تابستان ۱۰درجه خنک‌تر است.»
حجره‌هایی با شیشه رنگی
ایستگاه بعدی تور، تیمچه حاجب‌الدوله است. برای رسیدن به آن از ورودی اصلی بازار تهران در سبزه میدان به بازار کفاش‌ها می‌رویم. به‌گفته حدادی این بنا بین سال‌های ۱۲۳۰تا ۱۲۳۷شمسی شکل گرفته است: «تیمچه حاجب‌الدوله در زمان ناصرالدین‌شاه توسط حاج علی‌خان حاجب‌الدوله ساخته شد تا از اعتبار و عظمت سرای امیر بکاهد.»طبقه بالایی این تیمچه اتاق‌هایی است با شیشه رنگی چشم‌نواز. حدادی می‌گوید: «تمام این اتاق‌ها، زمانی حوزه‌های علمیه بوده است و بسیاری از علما و فضلا ی ما در آن درس می‌خواندند.»
طاق‌های مقرنس تیمچه
تیمچه حاجب‌الدوله ترکیبی است از یک سرا و تیمچه کوچک. محور شرقی - غربی به موازات بازار امین‌الملک است که دو راسته شمالی - جنوبی بازار بزرگ در شرق و بازار کفاش‌ها در غرب مجموعه را به هم پیوند می‌دهد. نمونه بارز غنا و اصالت معماری ایرانی در این بنا دیده می‌شود. حدادی روایت می‌کند: «طاق‌های این تیمچه برگرفته از هنر مقرنس‌کاری است که در ورودی مساجد به‌کار می‌رفت. در مقرنس‌کاری اینجا از گچ مخصوصی استفاده شده که نمی‌ریزد و خراب نمی‌شود.» این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۶ به ثبت ملی رسیده است.
سرای ۲۰۰ساله اتابک اعظم
سرای امیرکبیر یکی از تاریخی‌ترین و قدیمی‌ترین بخش‌های بازار بزرگ تهران است که نزدیک به۲قرن قبل به فرمان امیرکبیر ساخته شد. حدادی تعریف می‌کند: «سال ۱۲۲۹ درست ۱۰ماه قبل از اینکه امیر به شهادت برسد این بازار کامل می‌شود. نکته اینجاست که ساخت کل این بازار ۸ماه بیشتر طول نمی‌کشد و در نهایت ساخت آن باعث رونق کسب‌وکار می‌شود. در زمان ساخت این سرا عنوان جناب اتابک اعظم برای امیرکبیر به‌کار می‌رفت؛ برای همین این سرا با نام سرای اتابکیه و کاروانسرای اتابکیه نیز شناخته می‌شد.»
۶۸۷ حجره به هم پیوسته
حدادی از ویژگی‌های منحصر به فرد سرای اتابکیه تعریف می‌کند: «با ساخت سرای امیر فرم حجره‌های بازار تهران برای همیشه تغییر کرد و به شکلی مدرن‌تر تبدیل شد. همچنین با ساخت این سرا، سنگ بنای ساخت سراها و تیمچه‌های متعدد دیگری نیز گذاشته شد. امیرکبیر این سرا را ساخت تا کالاهای ایرانی و تولیدات داخلی در آن فروخته شود. در آن دوره بازار و کاروانسرای امیر رونق خیلی زیادی داشت و به یکی از مراکز مهم تجارت در تهران تبدیل شده بود.» به‌گفته او سرای امیرکبیر ۶۸۷ حجره به هم پیوسته در ۲طبقه مجزا دارد.»
چارسوق زیبای ایران
چهارسوق یا چارسوق به‌معنای چهارسو است. در معماری قدیم، بازارهای ایرانی محل تقاطع ۲راسته اصلی مهم بود. چهارسوق بازار بزرگ تهران محل تلاقی گذر بین‌الحرمین و مسگرهاست. چهارسوق بزرگ فضای هشت‌ضلعی‌ای است که با گنبد مدور نسبتاً کوتاهی پوشیده شده و سطح داخل آن دارای گچ‌کاری است. فرشاد فرجی از معماران بافت‌های تاریخی می‌گوید: «معماران هرچه در چنته داشتند در چهارسوق‌ها به‌کار می‌بردند تا زیبایی بناها را به اوج برسانند. چهارسوق بازار بزرگ تهران یکی از چهارسوق‌های زیبای ایران است.»
معماران دانشکده آخن
حدادی درباره ویژگی‌های چهارسوق بیشتر توضیح می‌دهد: «سقف‌های چهارسوق گنبدی‌شکل و طاق‌ها ضربی است که با کاشی‌کاری، مقرنس کاری و آجرکاری تزئین شده‌اند با راهروهای بسیار باریک. به معماری این بخش از چهارسوق بازار پاتنگ می‌گویند.» چهارسوق بزرگ در سال ۹۶به همت ۳معمار داخلی و ۸معمار از دانشکده آخن آلمان در قالب توافقی که بین سازمان میراث فرهنگی و دانشکده معماری آخن شده بود، مرمت شد. این اثر در ۱۳۵۶با شماره ۱۵۴۱در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
زیبایی چشم‌نواز تیمچه‌ها
تیمچه‌های مختلفی در بازار تهران فعال است که هریک ماجراها و معماری جالبی دارند. در ادامه به معرفی برخی از این تیمچه‌ها کوتاه پرداخت شده است.
تیمچه امین‌اقدس
این بنا در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد و به نام امین (امینه) اقدس، یکی از همسران معروف ناصرالدین‌شاه شد. این تیمچه با گنبد ضربی و یزدی‌بندی‌های محکم مزین به کاشی‌کاری در بازار تهران، پس از چهارسوق بزرگ قرار دارد.
تیمچه صدراعظم
تیمچه صدر اعظم بیش از ۱۷۰سال قبل، به همت میرزا علی‌خان اتابک، صدراعظم ایران ساخته شد. این تیمچه دارای پوشش عظیم ضربی با حجره‌های دو طبقه است.
تیمچه علاءالدوله
این بنا در میانه قرن سیزدهم به وسیله شخصی به نام علاءالدوله ساخته شده و از ویژگی‌های معماری تیمچه‌های بازاری ایران برخوردار است.
تیمچه قیصریه
تیمچه قیصریه در اواسط قرن سیزدهم و در زمان قاجاریه ساخته شده است. این بنای معروف شامل سقف عظیم دو پوششی است و یزدی‌بندی‌های محکمی دارد که در بازار بزرگ و پس از بنای چهارسوق بزرگ قرار دارد.
تیمچه کتاب‌فروشان
ساختمان تیمچه کتاب‌فروشان، متعلق به قرن سیزدهم است. این تیمچه پوشش بزرگ ضربی و یزدی‌بندی‌های چشمگیری دارد.
تیمچه درویش‌مهدی
تیمچه درویش مهدی در میان چهارسوق بزرگ و حمام جلودار و در برابر در جنوبی سرای ضرابخانه قرار دارد. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین‌سازها بود، ولی در حال حاضر بار فروشی است.
تیمچه حاج‌محمدتقی
این تیمچه که بانی آن حاج‌محمدتقی یزدی بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده و در حال حاضر بارفروشی است.
تیمچه مهدیه
فضای میانی تیمچه ۲ طبقه و قاعده‌ای کشکولی دارد که در میانه قدری فراخ‌تر است. دور همه قوس‌های نمای داخلی تیمچه را با کاشی لاجوردی مشخص و پررنگ کرده‌اند و در لچکی قوسی بالا و معدود قوس‌های دست نخورده طبقه پایین نقش‌های کاشی ساده دیده می‌شود. همه قوس‌های طبقه بالا جناغی است. این تیمچه به واسطه راهروهایی ساده به ارتفاع یک طبقه از شمال به بازار پارچه‌فروش‌ها و از غرب به بازار کفاش‌ها ارتباط دارد.