همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: سالروز کودتای ۲۸ مرداد بهانه‌ای بود تا تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری، سراغ مکان‌های مرتبط با کودتا، شخصیت‌های تأثیرگذار و رخدادهای مربوط به آن برود که هنوز در خاطر خیابان‌ها و اماکن تاریخی این شهر باقی مانده است. در بخشی از این تور، نصرالله حدادی، تهران‌شناس، ما را برای بررسی وقایعی که در روزهای منتهی به کودتا در میدان و بازار امین‌السلطان و... رخ داد، همراهی می‌کند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
بازاریان حامی مصدق بودند
ایستگاه نخست تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری، بازار امین‌السلطان در حوالی خیابان مولوی است. یکی از مکان‌های تاریخی تهران که به نام «میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان»، یکی از رجال دوره قاجار، شناخته می‌شود. برگ‌هایی از واقعه کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ را زیر سقف این بازارچه تاریخی که هنوز حال و هوای گذشته را حفظ کرده می‌توان جست‌وجو کرد. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، از نقش بازاریان در کودتا می‌گوید: «بازاریان در دوران پس از شهریور سال ۱۳۲۰ و به‌ویژه در زمان وقوع کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲با محمدرضا پهلوی سر سازش نداشتند. به عبارتی، در ایام منتهی به کودتا نیز درست در نقطه مقابل میدانی‌ها و بارفروشان میدان امین‌السطان که حامی شاه بودند قرار گرفتند. بنابراین در جریان کودتا و حتی در همه دورانی که مصدق نخست وزیر بود، بازاریان از مصدق حمایت کردند و در رأس آنها حاج محمدحسن شمشیری، از بازاریان خوشنام، قرار داشت. در روزهای منتهی به کودتا نیز آنها صبح روز ۲۸ مرداد از بازار راهی میدان بهارستان شدند و برای حمایت از مصدق تظاهرات کردند.»
اراذل و اوباش چه نقشی در کودتا داشتند؟
مقصد دوم تور، نبش خیابان‌های صاحب‌جمع و اردستانی فعلی است که نقطه انتهایی بازار بود. این محدوده در دوران کودتا در سلطه میدان بار امین‌السلطان قرار داشت؛ نخستین میدان تره‌بار متمرکز تهران که توسط میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، راه‌اندازی شد. حدادی از نقش میدانی‌ها در کودتا می‌گوید: «در سال‌های منتهی به کودتا میدان بار امین‌السلطان تحت سیطره چهره‌هایی چون ناصر حسن‌خانی، معروف به ناصر جیگرکی، اصغر سسکی، هفت‌کچلون و در رأس همه آنها طیب حاج‌رضایی قرار داشت. در روز کودتا طیب و طاهر حاج‌رضایی رهبری ستون اول اوباش را برعهده داشتند. این گروه حرکت خود را از سر قبر آقا شروع کردند و به موازات خیابان امین‌السلطان با گذشتن از خیابان مولوی مستقیم به سمت میدان بهارستان و مجلس حرکت کردند. همدستان این گروه چهره‌هایی چون علی رضایی، معروف به قدم، اصغر شاطر، حاج علی نوری، حبیب مختارمنش، احمد ذوقی، حاجی مظلوم نهاوندی، معروف به حاجی‌سردار، و حدود ۳۰۰ نفر دیگر از اوباش بودند که در حمایت از کودتا برخاستند.»
حدادی به دسته دیگری از اوباش اشاره می‌کند که از میدان امین‌السلطان راهی میدان بهارستان شدند: «دسته دیگر حسین اسماعیل‌پور، معروف به حسین رمضون‌یخی، و برادرش تقی رمضون‌یخی و همچنین برادران طاهری، معروف به ماشالله، هوشنگ و اکبر ابرام‌خان و نیز چند صد نفر دیگر بودند که در روز کودتا از سمت باغ فردوس به سوی خانه مصدق رهپسار شدند. همچنین دسته دیگری از اوباش مانند محمود مسگر، پروین آژدان‌قزی به همراه شماری از زنان از محله بدنام با این گروه همراه شدند. برادران لاله و میرزا علی شفیعی، اکبر زاغی، مصطفی کلیایی، معروف به مصطفی زاغی، که از محله سرچشمه راهی شدند نیز از دیگر مهاجمان بودند. بعد از پیروزی کودتا همه این افراد که بیشتر آنها میدانی بودند در باغی واقع در شمال تهران جمع شدند و صله و جایزه خود را از دست تیمورخان دریافت کردند.»
حدادی ادامه می‌دهد: «البته یک اشتباه تاریخی درباره افرادی که صله گرفته‌اند وجود دارد که لازم است اصلاح کنیم. در همان سال‌ها در حوالی انبار نفت، منشعب از میدان گمرک، پس از تخریب یخچال‌های قدیمی چند میدان فروش میوه و تره‌بار شکل گرفت. از جمله میدان شفیعی (قبله) و میدان طاهری. مسئله اینجاست که میدان طاهری هیچ ارتباطی با برادران طاهری و میرزا علی شفیعی که از صله‌بگیران بودند نداشت. نام فامیل آنها در اصل «آقاطاهر» بود و از خیّران خوشنام این محدوده به شمار می‌رفتند.»