همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: اطلاعات این گزارش بر اساس پژوهش‌های میدانی خبرنگار، بررسی اسناد و صحبت‌های تهران‌شناسان و محققان اردشیر آل عوض، نصرالله حدادی و علیرضا زمانی تهیه و تنظیم شده است.
رویداد: نامه‌نگاری آیت‌الله کاشانی به مصدق، یک روز قبل از کودتا
موقعیت: پامنار
ماجرا: خانه آیت‌الله کاشانی در پامنار است و ساکنان این محله در گذر تاریخ شاهد رقم خوردن اتفاقات تاریخی مهمی از جمله وقایع کودتای ۲۸ مرداد بودند؛ این ویژگی بی‌شک مرتبط با سکونت اشخاص تأثیرگذاری همچون آیت‌الله کاشانی در این محله بوده است. کاشانی طی سال‌هایی که دکتر مصدق نماینده مجلس و نخست‌وزیر بود از او بسیار حمایت می‌کرد. این حمایت به‌ویژه از مجلس شانزدهم که لایحه ملی شدن صنعت نفت به جد در آن مورد پیگیری قرار گرفت، محسوس‌تر شد، اما پس از قیام سی تیر، میان مصدق و آیت‌الله کاشانی اختلافاتی بروز کرد تا جایی که وقتی در ۲۷ مرداد ۱۳۳۲، یعنی یک روز پیش از کودتای ۲۸ مرداد، آیت‌الله کاشانی در نامه‌ای مصدق را از کودتایی قریب الوقوع به سرکردگی فضل‌الله‌زاهدی علیه وی آگاه کرد، او با ارسال جوابیه کوتاه «من مستظهر به پشتیبانی ملت هستم» به آیت‌الله کاشانی و هشدار مکتوبش بی‌اعتنایی نشان داد.
رویداد: خانه پلاک۱۰۹
موقعیت: خیابان کاخ
ماجرا: دکتر مصدق در سال‌های نخست‌وزیری خود در خانه‌ای به مساحت ۲۵۰۰مترمربع واقع در خیابان فلسطین، نزدیک تقاطع پاستور، زندگی می‌کرد. روز ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ طبق نقشه‌ای که بعدها مشخص شد سازمان‌های جاسوسی آمریکا و انگلیس برای براندازی دولت مصدق کشیده بودند، شاه دستور عزل دکتر مصدق را صادر و رئیس گارد سلطنتی خویش، سرهنگ نصیری، را موظف کرد تا با محاصره خانه نخست‌وزیر فرمان را به او ابلاغ کنند. همچنین نیروهایی از گارد سلطنتی مأمور بازداشت عده‌ای از وزرای دکتر مصدق شدند. ولی نیروهای محافظ نخست‌وزیری در یک حرکت غافلگیرکننده رئیس گارد سلطنتی و نیروهایش را خلع سلاح کردند و نقشه کودتای ۲۵ مرداد با شکست روبه‌رو شد، اما در روز ۲۸ مرداد، ساعت ۲:۳۰ ظهر، به دلیل خیانت رئیس شهربانی و بی‌توجهی رئیس ستاد ارتش دولت مصدق، نخستین حمله دسته‌های تانک کودتاچیان که عده‌ای از تظاهرکنندگان نیز زیر چتر حمایت آنها در حرکت بودند، به خانه نخست‌وزیر آغاز شد. مهاجمان توانستند پس از چندین ساعت نبرد خونین، گارد محافظ نخست‌وزیری را نابود کنند و خانه مصدق را غارت کنند. خانه دکتر مصدق در جریان کودتا تخریب و به آتش کشیده شد.
رویداد: دستگیری مصدق
موقعیت: خیابان کاخ جنوبی، خانه معظمی
ماجرا: در حمله به خانه نخست‌وزیر، مصدق به همراه افراد دیگری در خانه حضور داشتند. وقتی گلوله‌ها به اتاقی که در آن پناه گرفته بودند اصابت می‌کند از مصدق می‌خواهند که خانه را ترک کند. نمی‌پذیرد. تختش را از اتاق جلو به اتاق عقب می‌برند. مصدق به دوستان می‌گوید که شما بروید، من می‌خواهم در این خانه بمانم و در این راه شهید شوم، نیاز نیست شما بمانید. دوباره اصرار می‌کنند. در نهایت او به‌سختی قبول می‌کند و مشهدی محمد که سرایدار خانه مصدق بود، نردبانی را روی دیوار می‌گذارد، همه از دیوار رد می‌شوند و به خانه همسایه می‌روند. در خانه اول از ترس اینکه لو بروند، نردبان را کنار دیوار می‌گذارند و به خانه بعدی می‌روند و سرانجام با چند خانه فاصله، مصدق در خانه همسایه‌اش، دکتر معظمی، مخفی می‌شود و همان جا دستگیر می شود.
رویداد: دادگاه مصدق و تبعید
موقعیت: سلطنت آباد(خیابان پاسداران)
ماجرا: در روز ۲۹ مرداد خانه معظمی که مصدق در آن پناه گرفته بود، محاصره نظامی شد و دکتر مصدق همراه دکتر نریمان و شایگان تا زمان تعیین تکلیف، نخست به باشگاه افسران منتقل شدند. سپس مصدق را برای بازپرسی به زندان کاخ سلطنت‌آباد حوالی خیابان پاسداران فعلی بردند و همانجا هم دادگاه نظامی‌اش را برپا کردند؛ دادگاهی علنی که فرصت مناسبی به مصدق داد تا بتواند حرف‌هایش را بزند. مصدق در پایان دادگاه به ۳ سال زندان محکوم و پس از گذراندن ۳ سال زندان، به ملک خود در احمدآباد تبعید شد و تا آخر عمر تحت نظر در همانجا ماند.
رویداد: اشغال رادیو تهران
موقعیت: میدان ارگ
ماجرا: رادیو تهران که اشغال شد نخستین بار مهدی میراشرافی از همان جا اعلام کرد که کودتای ۲۸مرداد پیروز شده است. طبق روال همیشگی رادیو تهران صبح روز ۲۸ مردادماه در حال اجرای برنامه‌هایش بود، اما فعالیت این رادیو ناگهان حدود پانزده دقیقه قطع می‌شود. بنا به اسناد اف‌بی‌آی‌اس، ساعت ۱۲:۰۳ پخش این شبکه رادیویی دوباره با صدای داد و فریاد و هیاهوهای مغشوش که در میان آنها شنیده می‌شد مصدق عزل و از قدرت خلع شد، فعالیتش را شروع کرد. به اعتقاد تحلیلگران، این اقدام مهم بود چون به شهرستان‌ها پیغام رساند که باید پشت کودتا باشند و همچنین به بی‌طرف‌های ارتش فهماند که باید از کدام طرف حمایت کنند. ساعت ۱۷:۵۰ رادیو تهران که حالا دیگر طرفدار شاه بود، متن فرمان را پخش کرد و گوینده گفت: «مردم تهران امروز به پا خاسته‌اند و همه ادارات دولتی را گرفته‌اند و من می‌توانم این را به شما بگویم که این اقدام به واسطه کمک نیروهای مسلح بود.»
رویداد: محل منازعات میدانی‌ها و بازاری‌ها
موقعیت: میدان امین‌السلطان
ماجرا: اراذل و اوباش و چماقداران در ۲۸مرداد به تحریک افراد سلطنت‌طلب و عوامل خارجی از چند نقطه مختلف تهران، تظاهرات سازماندهی‌شده‌ای را در طرفداری از شاه به راه انداختند. یکی از بزرگ‌ترین دسته‌های اراذل مربوط به بازار میوه و تره‌بار بود. سرکرده این گروه از چند روز قبل با دوستان و طرفدارانش که اغلب بارفروش‌های میدان و محله‌های اطراف بودند، قرار تجمع در محدوده میدان امین‌السلطان را برای روز کودتا گذاشته بودند.
رویداد:
موقعیت: زیرپل جوادیه
ماجرا: یکی دیگر از دسته‌های اوباش به سرکردگی بیوک صابر بود که گروهی را متشکل از اراذل محله جوادیه برای این کودتا هدایت می‌کرد. آن زمان به واسطه وجود کشتارگاه بزرگ تهران در محدوده جوادیه، بیشتر اهالی آن از کارکنان کشتارگاه بودند. به همین خاطر بیوک صابر با حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ نفر از کارگرهای کشتارگاه راهی میدان مولوی و تقاطع بوذرجمهری شدند تا با پیوستن به سایر گروه‌ها، شعارهایی در حمایت از شاه بدهند و برای شلوغی بیشتر، اموال عمومی را تخریب کنند.
رویداد: به آتش کشیدن دفتر روزنامه و سینما
موقعیت: خیابان شاه( جمهوری)
ماجرا: روزنامه باختر امروزبه مدیر مسئولی دکتر سید حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دولت مصدق، از جمله مکان‌هایی بود که اوباش در این کودتا تخریبش کردند و به آتشش کشیدند. همچنین تئاتر سعدی در خیابان شاه ( جمهوری) که بعدها کاربری‌اش سینما و به سینما سعدی مشهور شد از دیگر مکان‌هایی بود که این دو گروه تخریبش کردند.
رویداد: رویارویی مخالفان و موافقان کودتا
موقعیت: میدان بهارستان
ماجرا: موافقان و مخالفان مصدق در زمان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در میدان بهارستان راهپیمایی کردند. همچنین قبل از آن در این ایام مجسمه رضا پهلوی در میدان بهارستان به زیر کشیده شد. این مجسمه در سال ۱۳۰۴ در میدان بهارستان روی ستونی چهارپایه و با الهام از پایه‌های تخت‌جمشید ساخته شد، اما پس از اتمام کودتا محمدرضا پهلوی این مجسمه را دوباره در مکان خود نصب کرد و این مجسمه تا انقلاب ۱۳۵۷ همانجا ماند.
رویداد: عملیات ۴گروه اراذل و اوباش
موقعیت: شوش، مولوی، جوادیه، دروازه‌غار و سرقبر آقا
ماجرا: اراذل و اوباش تهران در روز ۲۸مرداد به ۴گروه تقسیم شدند و از همان ساعت‌های نخستین صبح از نقاط مختلف تهران از جمله شوش، مولوی، جوادیه، دروازه‌غار و سرقبر آقا به سمت میدان‌های ارگ، توپخانه، بهارستان، کاخ و خانه مصدق به راه افتادند. آنها در حالی که همه سلاح سرد داشتند، شعارگویان به سمت مقاصد تعیین شده هجوم می‌بردند. دسته اول حدود ۳۰۰نفر از کارگران و اوباش و الواط محدوده انبار گندم و میدان تره‌بار جمع شدند و مقصدشان توپخانه بود. دسته بعدی به سرکردگی حسین رمضان‌یخی که بین ۳۰۰تا ۴۰۰نفر از باغ‌فردوسی‌ها را با خود به سمت میدان بهارستان همراه کرد. همچنین گروه دیگری از میدان قزوین، با هدایت محمود مسگر و پری آژدان‌قزی از شهرنو به سمت میدان ارگ حرکت کردند. از سوی دیگر اراذل و اوباش خشن محله جوادیه هم با مسئولیت صابر به سمت کاخ رفتند.
رویداد: تشکیل ستاد فرماندهی عملیات
موقعیت: میدان توپخانه
ماجرا: نیروهای طرفدار شاه و نیروهای نظامی، ستادی را برای استقرار نیروهای نظامی و تانک‌ها در خیابان اصلی و خانه مصدق تشکیل می‌دهند که این ستاد در ساختمان پست، تلگراف و تلفن توپخانه مستقر شد. فرماندهان ارشد نظامی در این مکان جمع شدند و فرماندهی عملیات را از آنجا برعهده گرفتند. دستورات و همه خبرها هم در این ستاد جمع می‌شد. این ستاد تقریباً تا بعد از محاصره خانه مصدق و پیروزی کودتا برقرار بود.
رویداد: تخریب دیوار دفاعی مردمی هواداران مصدق با تانک
موقعیت: میدان‌های بهارستان، توپخانه و ارگ
ماجرا: تانک های بسیاری از پادگان های سلطنت آباد،قصر و عشرت آباد که در اختیار ارتش بود، از طریق راه قصر و جاده قدیم شمیران به سمت مکان‌های هدف که شامل میدان ارگ، میدان بهارستان و توپخانه بود، رهسپار شدند. فرماندهی تیم نخست را سرهنگ نوذری در پادگان سلطنت‌آباد با ۲۴ باتک به عهده داشت. همچنین سرهنگ رستم نوذری مسئول پادگان قصر(تیپ زرهی اول) بود و هدایت پادگان عشرت‌آباد (تیپ کوهستانی سوم) را سرهنگ اشرفی انجام داد.
ساعت نگاری یک روز شوم
اقدامات برای پیروزی کودتا از ساعت‌های نخستین روز ۲۸ مرداد آغاز شد و تا پاسی از شب بعد از مخفی شدن مصدق در خانه دکتر معظمی و غارت شدن خانه‌اش ادامه داشت. در این بخش در ساعت‌های مختلف فعالیت‌هایی که در این روز انجام شده را مرور می‌کنیم.
ساعت ۵ بامداد: اعزام تانک به مکان‌های تعیین شده
ساعت ۶ صبح:راه افتادن دسته‌های اوباش به سمت میدان‌های توپخانه،ارگ، بهارستان
ساعت ۱۰:تخریب و آتش زدن دفتر حزب ایران و ورود نیروهای نظامی و نیروهای مخفی به آن جا
ساعت۱۰:۲۰:انهدام هدف‌های بی‌حفاظ در اطراف بهارستان
ساعت۱۰:۳۰:به آتش کشیدن و اشغال مکان‌هایی همچون دفتر روزنامه باختر امروز
ساعت۱۱:۳۰:اشغال ساختمان شهرداری
ساعت۱۲:اشغال اداره تبلیغات
ساعت ۱۳:۳۰:اشغال وزارت داخلی، وزارت امورخارجه و تلگرافخانه
ساعت ۱۴: اشغال شهربانی و رسیدن تانک‌ها به میدان‌ها تعیین شده
ساعت ۱۵:اشغال دژبانی، ساختمان استراتژیک در میدان توپخانه
ساعت۱۵:۱۰:آتش کشیدن روزنامه شورش، متعلق به کریم پورشیرازی
ساعت۱۵:۳۰:تسخیر ایستگاه پخش رادیو تهران
ساعت ۱۶:زاهدی با موافقان کودتا صحبت کرد
ساعت۱۷ تا ۱۹: اشغال خانه مصدق