همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: در محله‌های فقیرنشین که آب‌انبار خانگی نداشتند یا محله‌ها پرجمعیت شهر که مظهر قنات‌ها دور از دسترس بود، آب‌انبارهای وقفی ساخته می‌شدند. بیشتر این سازه‌ها را در کنار راه‌های کاروان‌رو، بیرون دروازه‌های شهر یا زیر مسجد، تکیه یا در بازارچه و گذرها بنا می‌کردند. در تابستان‌های بسیار گرم و خشک استفاده از این آب‌انبارها تنها راه نجات افراد کم‌درآمدی بود که همانند متمولان امکان ترک شهر و رفتن به مناطق ییلاقی را نداشتند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
با افزایش جمعیت تهران در دوره قاجار دو مشکل عمده آب، کمبود و آلودگی، بیشتر نمود یافتند و ساخت این تأسیسات آبی راه‌حل مناسبی برای رفع آن بود. آب‌انبارهای وقفی به‌صورت تک‌بنا و مجموعه همراه مساجد، مدارس، تکایا بیشتر در مرکز محله‌ها برای استفاده عموم مردم وقف می‌شدند و واقفان آنها از بزرگان بودند. محله‌های بازار و محمدیه بیشترین تعداد آب‌انبارها را داشتند. میزان جمعیت، تمکن مالی ساکنان محلات، مسیر عبور قنات‌ها در محله‌ها، اعتقادات واقفان و میل به کسب ثواب را می‌توان از عوامل تأثیرگذار در وقف و پراکندگی این ابنیه در محله‌ها دانست. تهران این کهنه پایتخت ایرانی در روزگاری که یک روستای کوچک و بی‌نام ونشان بود، آب کافی داشت و به همین دلیل باغ‌ها و درختان پرمیوه‌ای داشت و چشمه، رودخانه و قنات ۳ منبع تامین آب آن بود.
۱۳۵ قنات در شهر
به‌گفته پژوهشگران، در شهر تهران یا همان دامنه جنوبی البرز ۱۳۵رشته قنات وجود داشته است. در واقع این قنات‌ها مظهرهای آب‌های تهران هستند که بیشتر آنها در شمال تهران قرار دارند. مرحوم جعفر شهری در جلد سوم کتاب «طهران قدیم» در باره قنات‌های معروف تهران که آب آشامیدنی اهالی را تأمین می‌کرد نوشته است: «مردم تهران قدیم به آبی که برای آشامیدن و پخت وپز در آب‌انبار ذخیره می‌شد، آب مشروب می‌گفتند.
در تهران چیزی حدود ۱۰ قنات مهم و اصلی وجود داشت که آب مشروب اهالی را تأمین می‌کرد. ۱- قنات یا آب حاج‌علیرضا در سرچشمه برای خانه‌های شرق و غرب و جنوب آن
۲-قنات سردار، ابتدای خیابان عین‌الدوله و کوچه قجرها و حوالی کوچه آبشار
۳- قنات سپهسالار، مسجد سپهسالار و مجلس شورا و خیابان نظامیه بهارستان و کوچه‌های پشت مجلس
۴- قنات فرمانفرما که حدود شمالی و باغ‌های غربی خارج از شهر و آسیاب و باغ و خانه فرمانفرما، کاخ مرمر و کاخ‌های اطراف مجلس سنا و خیابان امیریه و شرق و غرب آن را پوشش می‌داد ۵- قنات باغ‌شاه و قنات اکبرآباد باغ‌شاه که از آب‌های آنها باغ‌شاه و جنوب آن و دارالمجانین (تیمارستان) استفاده می‌کرد
۶- قنات وزیر که آب آن خیابان سرآب وزیر و گذر مهدی موش یا مهدی‌خان و خیابان امیریه و شاهپور سابق در دروازه قزوین و خیابان بلورسازی و خیابان مشیرالسلطنه و خانه‌های اطراف آن را پوشش می‌داد
۷-قنات سنگلج که به محله و کوچه‌های سنگلج پارک‌شهر و محدوده آن اختصاص داشت
۸- قنات‌های سفارت‌های روس و انگلیس و علاءالدوله که حدود شمال مرکزی شهر و سفارت‌های مورد بحث خیابان فردوسی و باغ علاءالدوله را در بر می‌گرفت
۹- قنات‌های شاه، به نام آب‌شاه و آب مهرگرد، که کاخ گلستان و ارک و خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف و مرکز شهر و بازار قسمت جنوبی را تأمین می‌کرد؛
این قنات‌ها از مهم‌ترین قنات‌های شهر تهران بودند. البته قنات‌های دیگر مانند یوسف‌آباد، امیرآباد، بهجت‌آباد، جمشیدآباد، عشرت‌آباد و فرح‌آباد از دیگر قنات‌های اطراف تهران محسوب می‌شدند.