همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: نقطه عطف ورود نخستین وسیله حمل و نقل عمومی به تهران اما در دیدار یک هیئت بلندپایه انگلیسی با فتحعلی‌شاه قاجار رقم خورد. شهرام جبارزادگان، کارشناس حوزه حمل و نقل، در این‌باره می‌گوید: «کالسکه‌ای که هیئت انگلیسی به سرپرستی «سرگور اوزلی» در سال ۱۱۸۹ به فتحعلی‌شاه قاجار هدیه داد، نخستین وسیله حمل و نقل مدرنی بود که وارد خیابان‌های تهران شد. تا پیش از آن پایتخت‌نشینان برای جابجایی میان محله‌های پنج‌گانه شهر از چهارپایان استفاده می‌کردند اما در سال ۱۲۳۰ دیگر کالسکه و درشکه به وسیله‌ای فراگیر در خیابان‌های تهران تبدیل شده بود.»
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
در دوران ناصرالدین‌شاه با مداخله دولت، درشکه به نخستین وسیله حمل و نقل عمومی تهران تبدیل شد. اردشیر آل‌عوض، پژوهشگر فرهنگ عامه، می‌گوید: «تا پیش از دوران ناصرالدین‌شاه، دیگر دولت‌های قاجار برای خود مسئولیتی در حوزه توسعه حمل و نقل عمومی قائل نبودند. ناصرالدین‌شاه پس از سفر فرنگ و الگو گرفتن از کشورهای غربی، تصمیم گرفت زیرساخت‌های لازم را برای حمل و نقل عمومی در تهران مهیا کند. او در اولین قدم کالسکه‌ها را به عنوان نخستین وسیله حمل و نقل عمومی وارد معابر تهران کرد و اقداماتی برای مناسب‌سازی و ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل انجام داد.»
یکی از نخستین شرکت‌های درشکه‌رانی تهران اما سال ۱۸۹۱ (۱۲۶۹ شمسی) شروع به کار کرد. میرزا جواد خان، کارمند عالی‌رتبه وزارت خارجه که امتیاز راه‌اندازی یک شرکت درشکه‌رانی را از سوی دولت وقت به دست آورده بود، با تامین سرمایه لازم، ۳۰ دستگاه درشکه وارد تهران کرد و با افزایش شمار درشکه‌ها برخی نقاط پررفت و آمد شهر به پاتوق یا ایستگاه درشکه‌ها تبدیل شد.
علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، درباره مهم‌ترین ایستگاه‌های درشکه‌چی‌ها در تهران قدیم می‌گوید: «میدان خراسان، امامزاده حسن(ع)، میدان توپخانه، سبزه میدان و میدان سرچشمه در سال‌های فعالیت درشکه‌ها در پایتخت، شلوغ‌ترین پاتوق‌های درشکه‌ها و کالسکه‌ها بودند. مسافران مسگرآباد و زائران شاه‌عبدالعظیم با پرداخت ۱۵ تا ۲۰ ریال از ایستگاه میدان خراسان به مقصد می‌رسیدند. در محدوده میدان توپخانه، سبزه میدان و سرچشمه درشکه‌های یک اسبه می‌ایستادند که مردم معمولا آنها را برای مسافرت و یا ساعتی کرایه می‌کردند. این درشکه‌ها در زمستان برای سفرهای درون‌شهری یک قران و پنج شاهی و برای کرایه یک ساعته هم دو قران و ده شاهی در محدوده درون شهر و یا سه قران در خارج از محدوده شهر کرایه می‌گرفتند.»
فعالیت کالسکه‌ها و درشکه‌ها با قوانین و بخش‌نامه‌های جالبی هم همراه بود؛ از جمله اینکه درشکه‌ها و کالسکه‌ها اجازه ورود به همه نقاط و معابر شهر را نداشتند و برای دسترسی به برخی نقاط پایتخت باید مجوز می‌گرفتند؛ مجوزی که شباهت زیادی با طرح ترافیک امروزی خودروها داشت.