همشهری آنلاین – ابوذر چهل‌امیرانی: تاریخچه این اصطلاح در صنعت فرش و توسعه و گسترش کارگاه‌های فرش‌بافی در برخی زندان‌ها نیز با تهران گره خورده است. در جست‌وجوی نخستین نشانه‌های فرش‌های زندان‌باف در پایتخت باید به سال ۱۳۰۵ برگردیم؛ به دورانی که چند استادکار کرمانی، هنر، تجربه و مهارت خود را به پایتخت آوردند و نخستین گروه زندانیانی که به فرش‌بافی علاقه داشتند را با این هنر و صنعت آشنا کردند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
تورج ژوله، کارشناس و محقق حوزه فرش، در این باره می‌گوید: «در آغاز دوران پهلوی اول، تاریخچه فرش تهران هم دچار تغییر و تحولاتی شد. در همین دوران بود که مردم با اصطلاحی به نام قالی‌های زندان‌باف آشنا شدند. این قالی‌ها را همان‌طور که از نامش پیداست برای نخستین‌بار در کشور در زندان‌های تهران می‌بافتند. همچنان که نمونه‌ای از این قالی‌های زندان‌باف در کاخ سعدآباد وجود دارد.» بافت قالی در زندان آن هم در روزگاری که قالی‌باقی به عنوان یکی از کسب و کارهای سنتی ایرانیان از گذشته در خانه‌ها رواج داشت، مسیری جدید در صنعت فرش‌بافی بود. تورج درباره نخستین فرش‌های زندان‌باف ایران و تهران می‌گوید: «فرش زندان‌باف در ادبیات جهانی هم واژه‌ای شناخته شده است اما تولید نخستین فرش‌های زندان‌باف در ایران با زندان‌های تهران مرتبط است. ماجرا از این قرار است که رضا شاه برای آموزش شغل و حرفه به زندانیان تهران دستور می‌دهد دارهای قالی را در زندان‌های بزرگ پایتخت علم کنند. به عبارت دقیق‌تر، نخستین فرش‌های زندان‌باف ایران حد فاصل سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۲۰ وارد بازار فرش تهران شده است و هنوز نیز در بسیاری از زندان‌ها کارگاه‌هایی برای فرش‌بافی وجود دارد.»
ژوله ادامه می‌دهد: «راه‌اندازی نخستین کارگاه قالیبافی در زندان‌های تهران اما به استخدام استادکارهای این حوزه و ایجاد شرایط برای آموزش زندانیان علاقه‌مند و بااستعداد نیاز داشت. رضاشاه دوستی به نام عباس‌خان نخعی در منطقه راور کرمان داشت که صاحب یک کارگاه بزرگ قالیبافی در این شهر بود. او برای راه‌اندازی نخستین کارگاه قالیبافی در زندان از نخعی خواست چند استاد کار به تهران اعزام کند تا در زندان‌های پایتخت به زندانی‌ها قالیبافی یاد بدهند. با ورود استادکاران راوری به تهران، اولین کارگاه‌های قالیبافی در زندان‌ها تاسیس و نخستین محصولات آنها نیز با نام فرش‌های زندان‌باف وارد باز شد. از آنجایی که استادان این گروه از زندانیان راوری بودند، به همین دلیل سبک قالی‌هایی که در زندان‌های تهران بافته شد نیز شباهت زیادی به قالی راور کرمان داشت. در اواخر دهه ۴۰ و در ادامه کاری که در دوران پهلوی اول شروع شده بود، شرکت فرش ایران نیز در زندان‌های تهران دار قالی برپا و برای چند سال فرش تولید کرد.»