همشهری آنلاین- شهره کیانوش راد: اولین نظامنامه‌ای که برای انتخابات مجلس شورای ملی تدوین شده بود ایراداتی داشت که بعدها اصلاح و به صورت متمم به قانون اساسی اضافه شد. تاریخ برگزاری نخستین انتخابات در ایران به دوران مشروطیت و سال ۱۲۸۵ شمسی برمی‌گردد. هر چند نخستین مجلس شورای ملی سرانجام خوبی نداشت و یکسال بعد از تشکیل تعطیل شد، اما با برگزاری انتخابات مجلس، اولین گام برای دمکراسی در ایران برداشته شد. در گفت وگو با «داریوش شهبازی» تهران‌پژوه به شرایطی که در ۱۱۸ سال پیش برای نمایندگان مجلس و رای‌دهندگان تعیین شده بود پرداخته‌ایم.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
روزی که مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس را در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ شمسی امضا کرد، تدوین نظامنامه انتخابات یک امر ضروری بود. داریوش شهبازی، تهران پژوه درباره اولین نظامنامه مجلس شورای ملی می‌گوید: «مشیرالدوله صدراعظم مسئول شد تا گروهی را برای تدوین نظامنامه انتخابات تشکیل دهد. براین اساس سران مشروطه در محل مدرسه نظام گرد هم جمع می‌شوند و مباحثی را آغاز می‌کنند. مشیرالدوله از طرف دولت و ملک المتکلمین از طرف توده مردم به دفاع از حقوق مردم و مشروطه صحبت می‌کنند. این جلسه البته چند روز ادامه داشت، در مدرسه نظام و روز ۲۶ مرداد سال ۱۲۸۵ تشکیل شد. ۱۳ روز بعد نظامنامه انتخابات تدوین و در روز ۱۶ شهریور نظامنامه در ۳۲ ماده به امضای شاه رسید. کمتر از یکماه در ۱۴ مهر ۱۲۸۵ مجلس شورای ملی بعد از رای‌گیری و برگزاری انتخابات، در ایران بازگشایی شد.»
شادی مردم تهران از برگزاری انتخابات
تدوین نظامنامه برای مشروطه طلبان نشان داد که تلاش آنان و همراهی مردم برای اجرای دموکراسی با موفقیت همراه شده بود. داریوش شهبازی با مراجعه به اسناد تاریخی به جا مانده از آن روزها می‌گوید: «تدوین نظامنامه در دوره استبداد قاجار، شادی‌آور و مایه خرسندی مردم شد. ناظم الاسلام کرمانی از مشروطه خواهان آن دوره می‌گوید : «شب گذشته یعنی شبی که این نظامنامه تصویب شد، مردم خیابان‌های تهران را چراغانی کرده و بسیار شادی می‌کنند.» این اتفاق بسیار مایه خرسندی مردم و مشروطه خواهان شده بود و البته روحانیون تجدد خواه و مشروطه خواهان کمک بزرگی به این جنبش کردند. جنبش مشروطه بزرگترین زلزله در اندیشه سیاسی ایرانیان حساب می‌شود و بزرگترین دستاورد مشروطه خواهان، تشکیل پارلمان و نهاد قانونگذاری است. جامعه آن روز با قانون مشروطه و با اندیشه‌های نو مطرح شده، آشنا نبود، اما مفهوم قانونگذاری رفته رفته و لنگان لنگان موجودیت خود را تثبیت می‌کرد.»
اولین نظامنامه اساسی ایران
نظامنامه یا اولین قانون اساسی ایران چگونه تدوین شد؟ شهبازی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «نظامنامه اساسی، ترجمه ای از متونی از فرانسه و بلژیک و بلغارستان و... بود و بعدها اصلاحاتی در آن انجام شد. در قانون اساسی مشروطه اشاره‌ای به مذهب رسمی نشده بود، اما در متمم قانون اساسی این موارد اضافه شد. با تصویب نظامنامه، پادشاه حق الهی حکومت بر مردم را نداشت و مردم بالاترین نهاد حکومت را تشکیل می‌دادند. شاه پیش از این مردم را مانند بردگان می‌پنداشت و می‌توانست در مورد آنها و امورشخصی آنها تصرف مالکانه داشته باشد. این نگاه ملوکانه در دوره مشروطه شکسته شد و به مردم حق انتخاب داده شده بود. ابتدا مجلس را دارالظفر یا عدل مظفر می‌گفتند. دلیلش این بود که مظفرالدین شاه نهاد قانونگذاری را پذیرفته بود و مردم به احترام او و جلب رضایتش این نام را انتخاب کردند. نخستین رییس مجلس، «مرتضی قلی خان هدایت» پسر مخبرالدوله بود و نخستین جلسه عمومی مجلس در ۱۴ مهر ۱۲۸۵ تشکیل شد.»
ایران پیشرو در برگزاری انتخابات
با تصویب نظامنامه اساسی، ایران وارد مرحله جدیدی می‌شد هر چند هنوز تا رسیدن به شرایط مطلوب فاصله بود. شهبازی می‌گوید: «باید به این نکته توجه کرد که ایران از بسیاری کشورهای همسایه پیشروتر بود. تشکیل مجلس در پاکستان ۵۰ سال بعد اتفاق افتاد و ۴۱ سال بعد از مجلس ایران، ژاپن صاحب مجلس شد. ترکیه ۱۴ سال بعد از ایران و هندوستان ۱۳ سال بعد صاحب مجلس شدند. مجلس ایران از ۳ گروه تشکیل می‌شد. گروه اول مستبدین بودند که شامل شاهزادگان قاجار، زمین داران و اعیان و اشراف بودند. این گروه تعدادشان کم بود و در مذاکرات مجلس هم بندرت مشارکت می‌کردند. گروه دوم آزادیخواهان بودند که شامل طیف روشنفکر بودند. حسن تقی‌زاده و یحیی میرزای اسکندری از رهبران این گروه بودند. گروه سوم اعتدالیون شامل بازاریان و تجار بودند. رهبری این گروه را افرادی مانند محمد علی شال فروش و امین الضرب برعهده داشتند. این گروه مورد حمایت آیت الله سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی قرار داشتند.»
چه افرادی حق رای داشتند؟
نخستین انتخابات درحالی برگزار شد که همه افراد از حق رای برخوردار نبودند. کارگران، زنان، شاگردان اصناف، دهقانان و روستاییان نمی توانستند رای بدهند. انتخابات در تهران تک مرحله ای برگزار می شد و در ایالات دیگر دو مرحله‌ای و طبقاتی بود. ۶ گروه و طبقه در این نظامنامه حق رای داشتند. بر اساس قانون انتخابات ۱۲۸۵، طبقه شاهزادگان و قاجاریان، علماء و طلاب، اشراف و اعیان، تجار دارای محل کسب، زمینداران بزرگ (دارای ملکی به قیمت و ارزش یک هزار تومان به بالا) و صنعتگران و مغازه داران و کسبه دارای کرسی انتخاباتی بودند. صاحبان مشاغل کوچک و کم ارزشی مانند باربران و شترداران کرسی نداشتند. تهران ۶۰ نماینده داشت در مقابل تمام ایران که می توانستند ۹۶ نفر را به مجلس بفرستند. بر اساس قانون انتخابات مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵، نمایندگان مجلس باید سواد خواندن و نوشتن داشته باشند، حتما بتوانند به زبان فارسی حرف بزنند، سابقه کیفری نداشته باشند، مسلمان باشند و به شاه و مردم وفادار باشند.همچنین، بر اساس قانون، قرار بود هر دو سال یکبار انتخابات مجلس برگزار شود. هر نماینده باید در طول این دو سال به عنوان نماینده فعالیت کرده و مصونیت قضایی داشته باشد.
کارنامه نخستین مجلس شورای ملی
متمم قانون اساسی، قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، قانون بلدیه، قانون مطبوعات از مصوبات مجلس اول بود. مجلس اول از ۱۴ مهر ماه ۱۲۸۵ تا به توپ بسته شدن مجلس در دوره محمد علی شاه ادامه یافت و سرانجام با دستور محمد علی شاه و توسط لیاخوف در تاریخ ۲ تیر ۱۲۸۷ به توپ بسته شد و بعد از یکسال تعطیلی، شاه تسلیم مشروطه خواهان و مردم شد. در مجلس دوم تعداد نمایندگان تهران از۶۰ نفر به ۱۵ نفر کاهش یافت. ایالات صاحب ۱۰۱ کرسی شدند و ۴ کرسی هم به اقلیت های مذهبی اختصاص داده شد.