بناهای عجیب از سنگ‌ها بر سر همدیگر نهاده. وزن هر سنگی در صفت نیاید. آفریدگار داند کی آن را چون ساخته و به چه قوت راست کرده‌اند.»
معمای معبد آناهیتای کنگاور برای سالیان طولانی همواره ذهن کاوشگران را به چالش طلبیده و هنوز هم رازش به تمامی گشوده نشده است.
ایشتار بابلی و عیلامی، نانای سومری، سرس وقی هندی، آرتمیس یونانی، دایانای رومی، آی خانم افغانی، ننه خاتون سغدی، اشی در مکتب زروانی لرستان و آناهیتای ایرانی با اختلاف جزیی، تقریباً همگی یک کاراکتر دارند.
«اردوی سور آناهیتا» نام کامل ایزد بانوی آبهای روان ایران باستان است که معبدی برای ستایش از او در کنگاور ساخته بودند و کمی آن طرف‌تر در طاق بستان کرمانشاه نقشش را بر روی دیوار حک کرده‌اند.
کاملاً مشهود است که صفه کنگاور از دیرباز مقدس بوده و از کهن‌ترین زمان‌ها محلی‌برای برگزاری مراسم مذهبی قلمداد شده و احتمال داده می‌شود که حتی در زمان مادها (با توجه به نزدیکی به همدان) مراسم نیایش و قربانی و فدیه در آن انجام می‌شده است.
واژه کنگاور= کنکوبار از سده اول میلادی در تاریخ ثبت بوده. کتاب ایزیدور خاراکسی به نام ایستگاههای پارت مربوط به سال 37 میلادی از وقایع و معابد و شهرها و راه‌های پارتی و نیز معبد آرتمیس در این دوره سخن گفته است.
آنچه را که ما به عنوان معبد آناهیتا از آن نام می‌بریم در زمان هخامنشیان نیایشگاه در فضای باز، در دوران سلوکی معبد آرتمیس، در دوره پارتی معبد آنایی تیس (آناهیتا)، در زمان ساسانیان معبد آناهیتا و آتشگاه و در ادوار اسلامی محلی برای سکونت مردم به شمار می‌آمده است که بعدها مسجد و امامزاده و حمام و گذر و بازار و کاروانسرا و گورستان و در نهایت قصبه‌ای بزرگ بر روی معماری کهن آن شکل گرفته بود.
علائم منقوش بر سنگ لاشه‌های معبد آناهیتا به سه دوره تاریخی هخامنشی، پارتی و ساسانی برمی‌گردد. سبک ستون‌سازی آن با هیچ یک از مکاتب حجاری دوران یونان و ایران دوره ساسانی تطبیق نمی‌‌کند و قابل قیاس هم نیست.
معبد آناهیتا یک بنای چهار گوش چند طبقه است که در طرح کالبدی آن تقارن به عنوان یکی از سبک‌های معماری ایرانی دیده می‌شود. همچون کاخ آپادانای تخت جمشید دارای پلکان دو طرفه است که این نوع پلکان هم میراث پارسی‌ها در معماری ایرانی است که نظیر آن در هیچ جای دیگر دیده نشده است.
از معبد آناهیتا تاکنون سکه، ظروف سفالی، اشیای نمادین و نحوه‌های مختلف تدفین به دست آمده است. جالب است بدانیم که نحوه تدفین در این منطقه با نمونه‌های آن در همدان و طاق بستان همخوانی دارد.
