معرفی و نقد کتاب شبکه‌های علمی مجازی

همشهری‌آنلاین - حسین کرمانی: کتاب شبکه‌های علمی مجازی، نوشته دکتر سعید‌رضا عاملی، محقق ارتباطات و استاد دانشگاه تهران است

این کتاب در پاییز سال 1388 توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در 1000 نسخه و با قیمت 3600 تومان به چاپ رسیده است.

دکتر عاملی، مولف کتاب، صاحب مقالات متعددی مرتبط با حوزه مجازی است. مهمترین کار وی در این حوزه، ارائه پارادایم دو فضایی شدن‌ها است. وی این پارادایم را برای اولین بار در سال 1382 و در قالب یک مقاله علمی در مجله نامه علوم اجتماعی معرفی و ارائه کرده است و پس از آن در چندین مقاله فارسی و انگلیسی ابعاد این پارادایم را مورد بررسی قرار داده است (شاه قاسمی، 1388).

نگاهی به کتاب شبکه‌های علمی مجازی
دو فضائی شدن شهر: شهر مجازی ضرورت بنیادین برای کلان شهرهای ایران

وی در این مقالات ابعاد مختلف زندگی انسانی، اجتماعی و فرهنگی، از مساله هویت گرفته تا شهر در جهان دو فضایی و روابط عمومی دو فضایی شده، و همین‌طور شهرداری در جهان دو فضایی شده و تقسیم فرهنگ به دو فضای مجازی و واقعی را مورد بررسی قرار داده است . . . در این پارادایم تاکید عاملی بر وجود یک جریان جهانی شدن مجازی در کنار جریان جهانی شدن در جهان واقعی است.

روابط عمومی دو فضایی؛ باز تعریف اخلاق‌‌حرفه‌ای ماشینی و انسانی

دکتر عاملی معتقد است که‌پارادایم دوجهانی شدن‌ها، نگاهی است که در درجه اول به تبیین و متمایز نمودن دو جهان موازی و در عین حال مرتبط و درهم آمیخته در یکدیگر می‌پردازد و در درجه بعدی جهانی شدن‌های متکثری را در درون این دو جهان مورد توجه قرار می‌دهد. اساساً مهمترین تغییر جهان معاصر که بنیان تغییرات آینده جهان را می‌سازد، رقابتی شدن جهان واقعی و جهان مجازی است. ظهور جهان جدید یعنی جهان مجازی (Virtual World) بسیاری از روندها، نگرش و ظرفیت‌های آینده جهان را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. این جهان در واقع به موازات و گاه مسلط بر جهان واقعی (Real Word) ترسیم می‌شود و عینیت واقعی پیدا می‌کند.

گزارش سخنرانی: رویکرد دو فضایی به مطالعات جهان

این دو جهان از یک رابطه انعکاسی هندسی (Geometrical Reflection) برخوردار هستند.

جهان اول با خصیصه جغرافیا داشتن، از نظام سیاسی مبتنی بر دولت - ملت برخوردار بودن، طبیعی صنعتی بودن، محسوس بودن و معطوف به احساس قدیمی‌تر بودن از جهان دوم قابل متمایز است.

جهان دوم نیز با خصیصه‌هایی مثل بی‌مکانی، فرازمان بودن، صنعتی بودن محض، عدم محدودیت به قوانین مدنی متکی بر دولت - ملت‌ها، از معرف شناسی تغییر شکل یافته پسا مدرن برخوردار بودن، قابل دسترسی بودن همزمان، روی فضا بودن و برخورداری از فضاهای فرهن، اعتقادی، اقتصادی و سیاسی جدید از جهان اول بصورت نسبی جدا می‌شود. این دو جهان در بسیاری از موارد تبدیل به دوقلوهای به هم چسبیده خواهند شد که تعامل فردی و اجتماعی در قلمروهای بسیار، بستگی به تعامل‌های دوجهانی دارد و ما مواجه هستیم دوجهانی شدن‌های به هم چسبیده. (Twin Globalizations) (عاملی، 1383؛ شاه‌قاسمی، 1388).

با توجه به این پارادایم و در ادامه تحقیقات خود، دکتر عاملی در این کتاب به مطالعه شبکه‌های ایجاد شده در اینترنت و در بستر وب پرداخته است. کتاب شبکه‌های علمی مجازی از یک مقدمه و شش فصل تشکیل شده است. در مقدمهی کتاب دکتر عاملی بعد از شرح مختصری دربارهی پارادایم دو فضایی شدن‌ها، به توضیح شبکه‌ای شدن جامعه و نظرات محققان مختلف در این باره می پردازد. ادامه مقدمه به توضیحاتی دربارهی شبکه‌ها و بخصوص شبکه اینترنت اختصاص دارد.

دکتر عاملی با تمرکز بر شبکهی اینترنت به پیدایش وب و روندهای موجود در وب می‌پردازد. وی سه روند را در وب تشخیص می‌دهد: وب اولیه، وب 2 و وب معنایی. دکتر عاملی بطور مشروح این سه روند را در مقدمه توضیح می‌دهد.

در فصل اول با عنوان جماعت مجازی؛ دو فضایی شدن جهان اجتماعی، دکتر عاملی به تشریح جماعت‌های مجازی می‌پردازد. در ابتدا وی پنج ترکیب عمده که در اثر ظهور جهان مجازی تغیرات بزرگ و پارادایمیکی را در فضای زندگی بوجود آورده است توضیح می‌دهد.

این پنج ترکیب عبارتند از: فیزیکی- مجازی شدن ارتباطات انسانی، فیزیکی- مجازی شدن زمان، فیزیکی- مجازی شدن کار، فیزیکی- مجازی شدن فرهنگ، فیزیکی- مجازی شدن تعلقات و وابستگی‌ها. در ادامه دکتر عاملی در راستای توضیح مفهوم جماعت مجازی، ابتدا مفاهیم و تعاریف جماعت را آورده و با توضیح مفاهیم مرتبط با سرمایه اجتماعی به مفهوم‌پردازی جماعت مجازی پرداخته است.

دکتر عاملی در این بخش می‌گوید که برای اولین بار لیک لایدر و تایلور، بودند که از جماعت مجازی به مثابه رویا سخن گفتند اما در سال 1993 میلادی، هاوئرد راینگولد بود که با انتشار کتاب خود مفهوم جماعت مجازی را عمومی کرد. وی از قول راینگولد نقل می‌‌کند که جماعت‌های مجازی، گردهمآیی‌های اجتماعی هستند که افراد کافی، به میزان کافی با احساسات شایسته انسانی برای شکل دادن و بهای روابط شخصی در فضای مجازی به مباحثه ادامه می‌دهند که از شبکه پدیدار می‌شود(؟). در پایان این فصل دکتر عاملی به هستی شناسی جماعتهای مجازی پرداخته و با این مبحث فصل را به پایان برده است.

فصل دوم تحت عنوان شبکه سازی اجتماعی در جهان دو فضایی شده، با ‌مقدمه مختصری درباره شبکه‌های اجتماعی و وبگاه‌های شبکه‌سازی اجتماعی آغاز می‌شود. در واقع این فصل از ساختاری برخوردار است که در بقیه فصل‌ها نیز موجود است. در این فصل‌ها ابتدا مقدمه‌ای درباره نوع شبکه‌های اجتماعی مورد بحث آمده، سپس تحت عنوان گونه شناسی شبکه‌های مورد بحث، دکتر عاملی بطور مختصر خصوصیات تعدادی از شبکه‌ها را توضیح می‌دهد و سپس بطور مفصل تر به تشریح خصوصیات و ویژگی‌های چند سایت، بعنوان نمونه می‌پردازد. در پایان فصل‌ها نیز با توجه به مباحث هر فصل، دکتر عاملی به ایده‌پردازی برای شهر مجازی علم ایران می‌پردازد.

اما در فصل دوم و در بخش گونه شناسی شبکه‌های اجتماعی دکتر عاملی به توضیح ویژگی‌های شبکه‌هایی چون فورتی تری تیگز، آمینا، اسمال ورد، به بو، برادکستر، بلو دات، لیو اسپیسز، زومر، یاهو 360، یلپ، زانگا و ... پرداخته است و در ادامه به توضیح مفصل ویژگی‌های شبکه کلوب بعنوان یک شبکه اجتماعی ایرانی و شبکه‌ مای اسپایس بعنوان یک شبکه اجتماعی بین‌المللی پرداخته است.

در فصل سوم دکتر عاملی به فضاهای اشتراکی در وب می‌پردازد. وی بعد از ارائه مقدمه‌ای بسیار مختصر در مورد این فضاها به توضیح مختصر نرم افزارها و وبگاه‌هایی چون ابراز ای.سی.ای، نرم افزارآل فرسکو، ابزارکولانوس، وبگاه اوری تینگ 2، وبگاه اف. ال. ای.3 ، وبگاه جایا و . . . می‌پردازد.

در ادامه فصل نیز دکتر عاملی ویژگی‌ها و مشخصات دانشنامه ویکی پدیا، بعنوان یکی از معروفترین دانشنامه‌های وب را برمی‌شمرد.

در فصل چهارم نیز که عنوان فضاهای رسانه‌ای و پخش شبکه‌ای را برخود دارد، در بخش گونه‌شناسی به مشخصات وب پخش‌هایی چون وبگاه اودئو، وبگاه ژلی کست، وبگاههیپ کست، وبگاهلیبریتد سیندیکیشن، وبگاه یوتیوب، وبگاهپادشو کریتر و وبگاهپادکست اسپات بر می‌خوریم. سایت پادوماتیک نیز که از معروفترین سایت‌های پخش پادکست است در این فصل مورد بحث و تحلیل قرار می‌گیرد.

فصل پنجم به مطالعه انجمن‌های مجازی اختصاص دارد. مقدمه این فصل نسبت به فصل‌های دیگر مفصل‌تر و جامع‌تر است. در بخش گونه شناسی مختصات وبگاه‌های انجمن‌های مجازی‌ای چون انجمن موسسه آموزش دانشگاه لندن، انجمن سانتافه، انجمن نظارت جهان، انجمن تحقیقات آفرینش، انجمن مطالعه پیشرفته، انجمن ملی چشم، انجمن خدمات موزه و کتابخانه، انجمن هنر شیکاگو، انجمن روانشناسی ایران و ... آورده شده است و در بخش بعدی ویژگی‌های انجمن ایرانی مطالعات جامعه‌ اطلاعاتی و انجمن فیزیک بطور مشروح مورد بحث قرار گرفته است.

دکتر عاملی در فصل پایانی کتاب به موزه‌های مجازی پرداختته است. وی در بخش گونه شناسی، ابتدا به تقسیم بندی‌های مختلف ارائه شده برای موزه‌های مجازی پرداخته و سپس ویژگی‌های موزه‌های مجازی‌ چون موزه بیست و چهار ساعته بریتانیا، موزه کانادایی تمدن، موزه مجازی انقلاب فرهنگی چین، موزه برخط هیث کیت، موزه مجازی نقشه‌برداری، موزه مجازی مصر، موزه لوور، موزه هنر، موزه رضا عباسی، موزه کاخ سعد‌آباد و ... را ارائه کرده است.

در بخش بعدی نیز موزه هنر مترو پولیتن بطور مفصل تحلیل شده است. کتاب در نهایت با یک فرهنگ معانی خوب و مفید به پایان رسیده است.

با توجه به کمبود منابع فارسی در مورد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در این فضا، کتاب شبکه‌های علمی مجازی می‌تواند شروع خوبی باشد و تا حدی خلا موجود را پر کند. اما به این کتاب نیز انتقاداتی چند وارد است که با مد نظر قرار دادن آنها مطمئنا می‌توان شاهد تالیفاتی پربارتر در این حوزه بود.

اولین نقد وارد به این کتاب به نام آن بر می‌گردد. نام کتاب شبکه‌های علمی مجازی انتخاب شده است و مشخص نیست که صفت علمی به چه دلیل انتخاب شده است چرا که در کتاب انواع شبکه‌های مجازی، از اجتماعی تا وب پخش‌ها مورد مطالعه قرار گرفته‌اند و کتاب محدود به شبکه‌های علمی نیست. علاوه بر این کتاب بیشتر حالت دایره‌المعارف دارد و مباحث نظری بطور مفصل در آن مطرح نشده اند.

البته این نکته دارای وجهی مثبت هم هست و آن اینکه در بخش گونه شناسی کتاب بسیاری از سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی معرفی شده‌اند و این قسمت را در کنار تحلیل سایت‌های مثال که مشروح‌تر معرفی شده‌اند می‌توان بهترین بخش‌های کتاب دانست که مطمئنا می‌تواند مورد استفاده محققان قرار گیرد - در این بخش‌ها نویسنده با دقت خاصی ویژگی‌های مربوط به هرسایت را برشمرده است؛ اما بسیار بهتر بود که این اطلاعات با مباحث نظری تکمیل شود.

در مقدمه و در فصل اول و مقدمه فصل دوم مباحث نظری تقریبا بطور مفصل مطرح شده‌اند اما در فصل‌های بعدی به استثنای فصل پنجم مقدمه‌های ارائه شده بسیار موجز هستند و اطلاعات کافی در حوزه نظری مربوط به فصل ارائه نمی‌کنند. البته به مباحث نظری فصل اول و دوم و پنجم نیز انتقاداتی چند وارد است. بر خلاف مقدمهی کتاب که دارای انسجام و روان است، در فصل اول و دوم دکتر عاملی تعاریف متعدد و مختلف موجود را می آورد اما نهایتا آنها را جمع بندی نمی کند و تعریف مورد نظر خود را بطور مشخص ارائه نمی‌کند، بطور کلی می‌توان گفت که این بخش‌ها انسجام قوی و متن روانی ندارند. علاوه بر این در بخش هستی شناسی جماعت‌های مجازی در فصل اول دکتر عاملی جماعت‌های مجازی را به چهار دسته تقسیم می‌کند: جماعت‌های مطبوعاتی، جماعت‌های الکترونیکی، جماعت‌های برخط و جماعت‌های مجازی.

در این قسمت مشخص نیست که دکتر عاملی چرا جماعت‌های مجازی را یک دسته از جماعت‌های مجازی محسوب کرده است. بحث مربوط به فیزیکی - مجازی شدن زمان که در این فصل آمده است نیز تا حد زیادی مبهم است و ویژگی‌های برشمرده شده بخوبی شرح داده نشده‌اند.

در فصل پنجم نیز مشخص نیست که منظور از انجمن‌های مجازی، انجمن‌های مجازی است که در جهان واقعی وجود دارند و تنها یک سایت زده‌اند یا نه، آن انجمن‌ها در فضای مجازی بوجود آمده‌اند و علاوه بر این نویسنده مشخص نمی‌کند که تفاوت بین انجمن مجازی و جماعت مجازی چیست. در متن کتاب معدود ایرادات تایپی و نگارشی نیز وجود دارد که در چاپهای بعدی می‌تواند اصلاح شود.

نهایتا می‌توان این نکته را مطرح کرد که با اینکه در کتاب اشاره شده است که این کتاب قسمتی از پروژه شهر مجازی علم ایران است اما توضیح بیشتری درباره این پروژه داده نشده و مشخص نشده است که ایده‌های ارائه شده در کتاب برای برپایی شهر مجازی علم ایران در حال عملی شدن هستند و یا نه.

با این وجود، شبکه‌های علمی مجازی کتابی مفید برای پژوهشگران حوزهی فضای مجازی است که می‌تواند علاوه بر ارائه ایده‌های تازه و جدید برای پژوهش در این زمینه، با اطلاعات کامل و فراوان خود محققان را یاری کند.

منابع: