این جایزه که نخست با عنوان جایزه سلطنتی کتاب سال آغاز شد، از سال 1332 با هدف تشویق خادمان دانش و فرهنگ ایران رواج یافت. ارزشیابی کتاب سال برعهده هیأتی متشکل از برخی استادان زُبده کشور بود که به پیشنهاد شورای عالی دانشگاه انتخاب شده بودند.
تعداد جوایز بهترین کتاب در رشته‌های مختلف:
- رشته علوم و فنون: سه جایزه
- رشته ادبی: دو جایزه، یکی برای تحقیقات ادبی و یکی برای تألیف و تصنیف
- رشته علوم انسانی و اجتماعی و تربیتی: دو جایزه
- ترجمه: دو جایزه، یکی برای بهترین ترجمه علمی و یکی برای بهترین ترجمه ادبی
- کودکان و نوجوانان: دو جایزه، یکی برای بهترین تألیف و یکی برای بهترین ترجمه
جایزه سلطنتی کتاب سال جایزه‌ای نقدی همراه با فرمان شاهنشاهی بوده که هر سال در روز اول فروردین و در مراسم سلام نوروز، توسط شخص شاه اعطا می‌شد.
مبلغ جایزه نقدی برحسب نوع کتاب:
- تصنیف: یکصدهزار ریال
- تألیف: هشتادهزار ریال
- ترجمه: پنجاه هزار ریال
نخستین جایزه مربوط به کتاب‌های چاپ اول سال 1332 بود که در سال 1334 به پدیدآورندگان یازده کتاب برگزیده اهدا شد.
جایزه کتاب سال در جمهوری اسلامی ایران
این جایزه با عنوان جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از سال 1362 و با هدف ارتقای فرهنگ جامعه اسلامی؛ حفظ استقلال و هویت فرهنگی؛ و حمایت و تشویق مؤلفان، مترجمان، و مصحّحان کشور آغاز شده و تاکنون ادامه یافته است.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که عهده‌دار این انتخاب است، هر سال از طریق وسایل ارتباط جمعی از کلّیه ناشران، مؤلفان، مترجمان، و مصحّحان کشور درخواست می‌کند تا نسخه‌ای از کتاب‌هایی که برای نخستین بار در طی سال قبل منتشر کرده‌اند، به دبیرخانه کتاب سال ارسال کنند.
این کتاب‌ها در رشته‌های مختلف و در 3 بخش تألیف، ترجمه، و تصحیح مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. ارزشیابی کتاب‌ها در دو مرحله انجام می‌شود و سرانجام رأی نهایی صادر می‌گردد.
برخی از ضوابط ارزشیابی:
- ارتقابخشی به سطح علمی و فرهنگی کشور
- سلیس بودن زبان اثر و رعایت قواعد دستور زبان فارسی
- داشتن کیفیت مطلوب از نظر صورت طبع و نکات فنّی چاپ
هیأت داوران از میان استادان حوزه و دانشگاه و سایر صاحب‌نظران علمی و فرهنگی کشور به پیشنهاد اداره کل مراکز و روابط فرهنگی، تصویب معاون فرهنگی، و تأیید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دعوت می‌شوند.
این جایزه شامل لوح تقدیر مقام ریاست جمهوری و سکّه‌های بهار آزادی است که هر سال در دهه فجر (12-22 بهمن) توسط شخص رئیس جمهور به برندگان اعطا می‌گردد. در نخستین دوره، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی این جایزه را اعطا کرد.
گاه، بنابه تشخیص هیأت داوران، آثاری نیز به‌عنوان کتاب شایسته یا قابل تقدیر معرفی می‌شوند.
نخستین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در بهمن سال 1362 برگزار شد که برخلاف دوره‌های بعدی، شامل کتاب‌های نخستین چاپ بود که از تاریخ 22 بهمن 1357 تا پایان سال 1361 منتشر شده بودند.
از سال 1372 جایزه دیگری نیز در سیاست‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گنجانده شد. این جایزه با عنوان جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، همزمان با جایزه کتاب سال و در همان مراسم اعطا می‌گردد.
نوع این جایزه نیز لوح تقدیر رئیس جمهوری و سکّه‌های بهار آزادی است که با هدف شناسایی و معرفی آثار برگزیده جهانی در دو حوزه مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی و بزرگداشت پدیدآورندگان آنها اعطا می‌شود.
بر طبق این طرح، فقط کتاب‌هایی بررسی می‌شوند که برای نخستین بار در طی سال میلادی قبل، در خارج از کشور (با هر زبانی)، منتشر شده‌اند.
در سال 1379 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طرح دیگری را با نام معرفی آثار برگزیده ترجمه و تألیف به زبان‌های غیرفارسی برگزار کرد.
هدف این طرح شناسایی و معرفی این آثار و بزرگداشت پدیدآورندگان آنهاست و در مراسم کتاب سال اجرا می‌گردد.
بر اساس آن، همه‌ساله کتاب‌هایی که برای نخستین بار، در سال قبل، و به زبان‌های غیرفارسی ترجمه یا تألیف شده‌اند بررسی و به پدیدآورندگان آنها لوح تقدیر و سکّه‌های بهار آزادی اهدا می‌شود.
منبع مورد استفاده برای این مدخل
