آشنایی با نقش برجسته رجب - فارس

در این محوطه شماری نقش‌برجسته از زمان ساسانیان برجای مانده‌است. این کنده‌کاری‌ها پیرامون اردشیر اول، شاپور اول و کرتیر موبد هستند. آرایش و لباس آن دوره به وضوح مشخص هستند، اما نقش اهورامزدا و صورت شاهان ساسانی در حمله اعراب تخریب شده‌اند.

به نظر می رسد شاهان اشکانی علاقه چندانی به ایجاد نقش برجسته نداشتند و تنها نقش برجسته هایی از شاهان محلی در جنوب غربی ایران (اکثرا در خوزستان) برجای مانده است. با انقراض سلسله اشکانی و روی کار آمدن شاهنشاهی ساسانیان، ایجاد نقش برجسته بار دیگر رونق گرفت.

رویکرد شاهان ساسانی به نقش برجسته بیشتر به منظور بزرگداشت وقایع مهم دوران حکومت خود بوده از جمله تاجگذاری (دیهیم بخشی) و پیروزی در جنگ.

اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی، 5 نقش برجسته برای یادبود پیروزی خود بر اردوان پنجم (آخرین شاه اشکانی) و دریافت دیهیم شاهی از اهورا مزدا در محل هایی از جمله نقش رجب، نقش رستم و فیروزآباد ایجاد کرد.

شاپور اول، جانشین اردشیر بابکان و کرتیر، موبد قدرتمند اوایل ساسانیان، نیز نقوش برجسته‌ای در این مکان ایجاد کردند.

در ۵۶ کیلومتری شمال شرقی شیراز و در ۳ کیلومتری شمال تخت جمشید در سمت راست جاده و در مقابل راهی که به نقش رستم منتهی می شود، در داخل شکافی در کوه که به نظر می رسد در ابتدا غار بوده، ۴ نقش برجسته به چشم می‌خورد که از مهم ترین آثار به جای مانده از اوایل دوره شاهنشاهی ساسانیان است.

این محل به نام نقش رجب مشهور است و دلیل نامگذاری آن هنوز مشخص نیست. اما فرصت الدوله شیرازی در کتاب آثار العجم از این محل به نام نقش قهرمان یاد کرده است.

نقش برجسته های چهارگانه به ترتیب ایجاد:

• دیهیم بخشی به اردشیر بابکان

• دیهیم بخشی به شاپور اول

• شاپور اول و درباریان

• کرتیر موبد و سنگ نبشته منسوب به وی

اولین نقش برجسته که در بدو ورود به شکاف به چشم می‌خورد و در دیواره انتهایی نقر شده مربوط به دیهیم بخشی اهورا مزدا به اردشیر بابکان است. در مرکز صحنه اردشیر بابکان در سمت چپ و اهورا مزدا در سمت راست ایستاده اند.

اردشیر دست چپ خود را به نشانه احترام بالا گرفته و با دست راست خود در حال گرفتن دیهیم یا حلقه شاهی از دست اهورامزدا است. اهورامزدا نیز شاخه ای از گیاه مقدس در دست چپ خود گرفته است.

پشت سر اردشیر شخصی ایستاده که بادبزنی را بر سر شاه گرفته است که این شخص در تمام نقوش مربوط به اردشیر دیده می شود. در پشت سر این شخص نیز شاپور اول در حالی که دست راست خود را به نشانه احترام بالا گرفته ایستاده است. دو زن که احتمالا نفر سمت راست همسر اردشیر است در حالی که بوسیله ستونی از این مجلس جدا شده اند در پشت سر اهورامزدا در حال ادای احترام هستند.

دو کودک بین اهورا مزدا و اردشیر ایستاده اند که نقش کودک سمت راست نمادی از اهورا مزدا است و نقش کودک سمت چپ به احتمال زیاد هرمز اول است.

در این نقش برجسته سنگ نبشته ای نیز به خط پهلوی در کنار پیکر اردشیر موجود است که آسیب دیده ولی ترجمه بخش خوانای آن به این مضمون است: آیین زردشت از میان رفته بود و من که شاهنشاهم آن را از نو برقرار نمودم.

دومین نقش برجسته در سمت راست نقش اردشیر قرار دارد که صحنه دیهیم بخشی اهورامزدا به شاپور اول، جانشین اردشیر بابکان و دومین شاه ساسانی است. اهورامزدا در سمت چپ و شاپور اول در سمت راست قرار دارند و هر دو سوار بر اسب هستند. اهورامزدا با دست راست حلقه شاهی را به سوی شاپور دراز کرده و شاپور نیز با دست راست خود روبان متصل به دیهیم را گرفته است.

اسبها نیز سرهای خود را پایین گرفته و به صورت قرینه دستان خود را بالا گرفته اند. متاسفانه صورت های اهورامزدا و شاپور هر دو به شدت آسیب دیده اند.

سومین نقش برجسته در سمت چپ نقش اردشیر و تقریبا روبروی نقش دیهیم بخشی به شاپور واقع شده که در آن شاپور اول سوار بر اسب ودر پشت سرش هرمز اول ولیعهد شاپور و هشت نفر از بزرگان و درباریان ساسانی ایستاده اند.

صورت های این نقش نیز مانند نقش قبلی در حمله اعراب مهاجم به شدت آسیب دیده اند. بر سینه اسب شاپور سنگ نبشته ای به سه خط یونانی، پارتی و پهلوی حجاری گشته است.

چهارمین و آخرین نقش برجسته مربوط است به کرتیر موبد مقتدر و با نفوذی که معاصر پنج شاه ساسنی بود و همان کسی که مانویان را بواسطه نفوذش در دربار تارومار ساخت. این نقش در کنار نقش دیهیم بخشی به اردشیر و در سمت چپ آن حجاری شده که در آن نیم تنه کرتیر در حالی که دست راست خود را به نشانه احترام بالا گرفته دیده می شود.

در کنار نقش وی سنگ نبشته ای به خط پهلوی و در۳۱ خط نقر گشته که بعضی از خطوط به مرور زمان ناخوانا شده اند اما به طور کلی از محتوای آن چنین بر می آید که در آن کرتیر ضمن معرفی خود، شرح خدماتی که در راه دین زردشت انجام داده را بیان می‌کند.

آنچه که مسلم است این است که این نقش برجسته مدتها بعد از حجاری نقش اردشیر نقر شده است.

وضع ظاهر افراد، آرایش موها، نوع پوشش ها و تزیینات لباسهای دوره ساسانی به خوبی در نقوش برجسته نقش رجب به نمایش درآمده اند.

نخستین و شاید بزرگترین نقش برجسته از سمت چپ، نگاره شاپور اول است سوار بر اسب و نه نفر از بزرگان درباری که پشت سر او ایستاده‌اند که متاسفانه به همه صورت‌ها آسیب رسیده است.

علامت خاندان‌های بزرگ و اسپهبدان روی کلاه سه نفر از این ۹ نفر نمودار می‌باشد. نخستین فردی که پشت سر اسب شاپور ایستاده هرمزد اول می‌باشد که با نشانه جانشین شاهی که روی کلاهش دیده می‌شود مشخص شده است.

هشت نفر بقیه همه کلاه گنبدی شکل به سر دارند. جزئیات و تجملات اسب با دقت بسیار تراشیده شده است. پای چپ اسپ از زمین بلند شده و گردنش با نرمش تمام قوس برداشته است.

سر و بالاتنه شاه به جلو چرخیده و این بر خلاف رسم معمول نقش‌های ساسانی است. بر سینه اسب، سنگ نبشته‌ای به زبان‌های پهلوی و  یونانی وجود دارد.