ناگهان رستخیز پژمان و نقد‌های مثبت و منفی کامکار

 به گزارش همشهری آنلاین در این نشست که ساعت 16 و 30 دقیقه روز 6 آذر در شهر کتاب برگزار شد، آلبوم ناگهان رستخیز احمد پژمان با حضور  هوشنگ کامکار به عنوان منتقد و رامین صدیقی به عنوان مجری در کنار احمد پژمان مورد نقد و بررسی قرار گرفت و البته در میانه‌های سخنان هم دو آهنگساز به شکل جدی و صریح به انتقاد از فضای موجود در موسیقی پرداختند.[هشدار هوشنگ‌کامکار به برخورد سطحی برخی اهل موسیقی با شاهنامه]

 پیش از شروع رسمی نشست، قطعاتی از این آلبوم برای حاضران پخش شد و در ادامه رامین صدیقی ضمن خیر مقدم گویی به حاضران ابتدا مختصری در مورد پیشینه حرفه ای احمد پژمان و هوشنگ کامکار توضیحاتی را ارائه کرد و سپس در خواست کرد تا قطعه ای دیگر از این آلبوم برای حاضران پخش شود.

پرسشی که آهنگساز به آن فکر نکرده بود

پس از پخش این قطعه صدیقی به طرح سئوالی برای شروع بحث پرداخت و گفت: معمولا در آثار موسیقایی که با استفاده از آثار ادبی ساخته می شود آهنگساز سناریو خود را حول محور کلام پیش می برد. البته قانون نانوشته ای در این زمینه وجود ندارد, ولی یکی از نکاتی که در آلبوم"ناگهان رستخیز" توجه مخاطب را به خود جلب می کند اشعاری است که از شاعران مختلفی چون مولوی، حافظ و فردوسی وام گرفته شده است. سئوال اینجا است که داستان این اثر را چه چیزی به هم وصل می کند؟

احمد پژمان در پاسخ این سئوال گفت: تا کنون به این سئوال فکر نکرده‌ام. ساخت این اثر با یک قرارداد شروع شد و کسی که کار را به من سفارش می‌داد تعیین کرده بود بر روی اشعار این شاعران اثری بسازم. از آنجا که به شکل مستقیم به این موضوع فکر نکرده‌ام گمان می‌کنم شاید به طور نا خودآگاه دوست داشته‌ام از چنین تنوعی در کارم بهره ببرم. من اسم این کار را اورتوریو گذاشتم؛ اما شاید در واقع بتوان آن را یک سوئیت سمفونی آوازی نامید. 

هوشنگ کامکار  پس از سخنان کوتاه پژمان ضمن انتقاد از استقبال کمتر از حد انتظارش از این نشست گفت: پیش از اینکه به محل برگزاری نشست برسم گمان می‌کردم با صحنه‌ای رو برو خواهم شد که بسیاری از مخاطبان در سالن جا گیرشان نیامده و در خیابان ایستاده‌اند. اما می‌بینم اینگونه نیست و متاسفانه استقبالی که شایسته این اثر مهم باشد به عمل نیامده است. باید تاکید کنم در چنین شرایطی انجام کارهای جدی بسیار مشکل است.

کامکار در ادامه سخنانش افزود: می‌بایست از حوزه هنری برای حمایت از تولید«ناگهان رستخیز»تشکر کرد چرا که این آلبوم اثری ماندگار در تاریخ موسیقی ایران محسوب می‌شود و امروزه به زحمت کسی پیدا می‌شود که حامی چنین آثار جدی شود.

این آهنگساز همچنین با اشاره به نکات فنی«ناگهان رستخیز»تاکید کرد: بسیاری از موزیسین‌های ما به صرف اینکه از شعر یک شاعر بزرگ در کارشان بهره می‌برند به اشتباه گمان می کنند کارشان نیز کار مهمی می شود؛ در صورتی که این طور نیست و این توانایی فنی موزیسین است که اثر بزرگی را به وجود می‌آورد. در مورد پژمان قضیه برعکس این موضع است و او واقعا از نظر فنی موزیسین بسیار توانمند محسوب می شود.

ترسی که از نام آهنگساز دلیران تنگستان دارند

کامکار ادامه داد: پژمان از بنیانگذاران تلفیق موسیقی ایرانی با موسیقی کلاسیک غربی است. آثاری مانند موسیقی فیلم«دلیران تنگستان»از جمله آثار مهمی است که او در سال‌های پیش از انقلاب ساخته. برای اولین بار این پژمان بوده که با سازهای ایرانی و با استفاده از تکنیک‌های موسیقی کلاسیک غربی دست به خلق آثار ارزشمندی زده و امروز متاسفانه افراد دیگری که می‌بایست مدیون او باشند مدعی نو آوری در این زمینه هستند. پژمان در این سبک که من نامش را«سبک موسیقی ملی» گذاشته‌ام کارهای بزرگی انجام داده و بسیاری از آهنگسازان به دلیل اینکه شاید از اهمیت نام او می‌ترسند نامی از احمد پژمان نمی‌برند.

سرپرست گروه کامکارها از منش و فروتنی بیش از اندازه پژمان انتقاد کرد و  گفت: یکی از نقدهای جدی که من به رفتار پژمان دارم این است که او بیش از حد آدم افتاده‌ای است و این زیاد خوب نیست. البته این خصلت از دانش عمیق او و احاطه‌اش به حوزه‌ای که در آن کار می‌کند باز می‌گردد؛ اما این رفتارش باعث شده تا آثار بسیار مهم او در تاریخ موسیقی به اندازه‌ای که شایستگی‌اش را دارد مطرح نشود و من این رفتار را نمی‌پسندم. یادم می‌آید وقتی پس از سال‌ها به سنندج برگشته بودم و تدریس می‌کردم شاگردی داشتم که نحوه اجرای یک آکورد را تازه یاد گرفته بود؛ این شاگرد بعد از یاد گرفتن چنین آکوردی چنان غروری پیدا کرده بود که مدل راه رفتنش هم عوض شده بود. به نظرم نه می‌بایست مانند آن شاگرد دچار افراط شد و نه مانند  آقایپژمان دچار تفریط.

این موسیقیدان همچنین افزود: من از احمد پژمان به دلیل اینکه تا این حد از او تعریف می‌کنم پوزش می‌طلبم اما اینها مطالبی است که صادقانه می‌گویم.

کامکار درباره ارکستراسیون آلبوم ناگهان رستخیز گفت:در مورد ارکستراسیون اثر«ناگهان رستخیز» باید بگویم کار بسیار قوی در این زمینه انجام شده است. رنگ صوتی سازها را هم به صورت جداگانه و هم در قالب ارکستر به زیبایی می‌توان شنید که از نقاط قوت کار محسوب می‌شود.

تلفیق‌های صحیح و متنوع در شعر ،موسیقی و ریتم

آهنگساز آلبوم در گلستانه در مورد سایر نکات فنی اثر تاکید کرد: در«ناگهان رستخیز» ما شاهد ملودی‌های بسیار زیبایی هستیم؛ ضمن اینکه در زمینه ریتم نیز پیچیده‌گی و تنوعی به کار رفته است که می‌تواند قابل تامل باشد. در یکی از قطعات آلبوم با عنوان«رستخیز ناگهان»تمام ابیات ریتم ثابتی دارند اما چنان حرکتی در ملودی ها و ریتم‌هایی در بخش سازی به کار رفته است که شنونده به هیچ عنوان احساس خستگی نمی کند.

هوشنگ کامکار در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره اثر پژمان گفت: دو نوع بیان تصویری در کار وجود دارد؛ یکی بیان تصاویر فضای کلامی کار و دیگری بیان فضای صوتی کار که هر دو جذاب است. مطلب دیگر در مورد بخش های آوازی است که معمولا در 90 درصد آثار داخلی تلفیق شعر و موسیقی در این بخش به درستی صورت نمی گیرد و حتی در بسیاری از موارد بر اثر ضعف آهنگساز معانی کلمات نیز به اشتباه تغییر می کنند. اما در"ناگهان رستخیز" این تلفیق به خوبی انجام شده است و با وجود چند صدایی بودن کار، شعرها به وضوح شنیده می شود.

کامکار افزود: از نظر ملیسماتیک کار که بر روی یک صوت چند نت مختلف قرار می‌گیرد نیز کارهای جالبی صورت گرفته است؛ این توانایی به دلیل این بوده که خود پژمان مبدع اپرا نویسی در ایران بوده است. در مورد استفاده از نام"اورتوریو" نیز باید تاکید کرد که این نام به حق در مورد این اثر درست استفاده شده است. بر خلاف آنچه امروزه مد شده و اصطلاحاتی مانند"سمفونی" بدون درک معنی واقعی آنها توسط افراد گوناگون به کار می رود در مورد نام اورتوریو برای"ناگهان رستخیز"انتخاب هوشمندانه ای صورت گرفته است.

این آهنگساز تاکید کرد: اورتوریو قطعه است که برای ارکستر سازی و گروه کر نوشته می شود و تفاوتش با اپرا در این است که از نمایش و بازی های خوانندگان بر روی صحنه و دیالوگ آنها با یکدیگر بهره ای نمی برد. در مورد اشعار نیز به غیر از اشعار فردوسی، سایر اشعار این آلبوم حال و هوایی عرفانی دارد و فضای کلی آنها با یکدیگر بسیار نزدیک است. ضمن اینکه در فرم کاری که احمد پژمان برای آهنگسازی در نظر گرفته موضوع"نزدیک بودن فضای اشعار به یکدیگر" موضوع زیاد مهمی تلقی نمی شود.

برخی اشکالات ناگهان رستخیز

هوشنگ کامکار در این بخش گفت: در مورد ضعف کار باید بگویم واضح نبودن کلمات به دلیل استفاده از گروه کر روسی یکی از ضعف‌های عمده اثر محسوب می‌شود. همچنین به نظر می‌رسد که در میکس کار کمی فضای ارکستر بر روی فضای آوازی محاط است و همین موضوع باعث پوشانده شدن کلام در بخش‌هایی از کار می‌شود.

این آهنگساز همچنین افزود: من اگر قدرت و توانایی نوشتن چنین اثری را داشتم حتما از سازهای بومی و حتی از تکخوان ایرانی استفاده می‌کردم تا بیشتر رنگ و بوی ایرانی در کار احساس شود. همچنین اگر ما در ایران گروه کری داشتیم که توانایی اجرای چنین اثری را داشت بهتر بود بخش آوازی کار نیز در ایران ضبط شود که متاسفانه امکان‌پذیر نیست. اگر این نکات در بیشتر شدن رنگ و بوی ایرانی کار انجام می‌شد آلبوم رستخیز برای خارجی‌ها نیز می‌توانست بسیار جذاب و تازه باشد. من معتقدم موسیقی ما با تمام شرایط غیر استانداردش می‌توانست رنگ جذاب‌تری به اثر احمد پژمان بدهد.

سرپرست گروه کامکارها در ادامه تاکید کرد: ضعف دیگر این کار مربوط به طرح روی جلد آلبوم"ناگهان رستخیز" است. به عقیده من با توجه به زحماتی که برای این کار کشیده شده چنین طرح جلدی لیاقت آن را نداشته و شاید یک ساعت هم برای ساختن آن زحمت نکشیده‌اند. حتی در برخی موارد در صفحه داخلی جلد آلبوم دیده می‌شود که اشعار به اشتباه چاپ شده است که می‌تواند مایه تاسف باشد.

به گزارش همشهری آنلاین توزیع این اثر هم از جمله نقاطی بود که یکی از حاضران در  نشست مطرح کرد و گفت که هر جا سرکشی کرده است ،نتوانسته این اثر را بیابد و تنها در فروشگاه بالای همین مرکز این اثر ارائه می‌شد و این نکته نشان می‌دهد که شکرت سوره مهر که توزیع کننده این اثر مهم است، تلاش مناسبی را برای توزیع خوب این اثر صرف نکرده است.

در ادامه هوشنگ کامکار گفت همچنین گفت: اما در مجموع اثر شایسته و ماندگاری را از احمد پژمان شاهد بودیم؛ به خصوص قطعه«رستم و اسفندیار»بسیار جذاب و مناسب با عظمت داستان بود. متاسفانه برخی‌ها گمان می‌کنند با استفاده از یک سه تار یا یک کمانچه به همراه آواز یک خواننده ،می‌توانند از عهده بیان عظمت اشعار فردوسی بر بیایند که چنین طرز فکری جای تعجب دارد.

 پژمان  و پاسخ به انتقادات


احمد پژمان نیز در ادامه نشست در پاسخ به انتقاداتی که کامکار مطرح کرده بود گفت: در مود ضعف‌هایی که مطرح شد باید بگویم این انتقادات را وارد می‌دانم. در ابتدا قرار بود این کار توسط سازهای ایرانی، گروه کر و یک خواننده تکخوان اجرا شود. به خصوص در مورد قطعه«رستم و اسفندیار»بدون خواننده تکخوان بیان احساسات این بخش امکان پذیر نیست و می‌بایست حتما ما با همکاری یک خواننده تکخوان این کار را ضبط می‌کردیم. همچنین قصد داشتم از سازهای ضربی ایرانی بهره بگیرم به خصوص در قطعه اول که قطعه رستخیز ناگهان و روی نخستین غزل مولاناست. اما متاسفانه مشکلاتی پیش آمد که همه این برنامه‌ریزی‌ها به هم خورد.

آهنگساز«ناگهان رستخیز»همچنین افزود: علاوه بر هزینه‌ای که در طرح اولیه بر آورد کرده بودم برای استفاده از سازهای ایرانی و خواننده تکخوان 10 میلیون تومان دیگر نیز نیاز داشتم و با رضا مهدوی رئیس مزکر موسیقی حوزه هنری آن را در میان گذاشتم. اما به یکباره رضا مهدوی از سمتی که داشت برکنار شد و ما دیگر نتوانستیم مطابق پیش‌بینی‌ها کار را پیش ببریم. در همین جا لازم می دانم از  آقای مهدوی که دوباره به سمت ریاست مرکز موسیقی حوزه هنری انتخاب شده به خاطر تمام همکاری‌هایش در این زمینه قدر‌دانی کنم.

احمد پژمان در مورد بخش آوازی اثرش گفت: بسیاری از موزیسین‌ها و از جمله خود من وقتی موسیقی گوش می‌دهیم زیاد روی آوازها تمرکز نمی‌کنیم؛ اما این موضوع در زمان نوشتن یک اثر با کلام کاملا فرق می‌کند و خود من حتی روی ریزترین نکته‌ها نیز دقت فراوانی به خرج می‌دهم.

هوشنگ کامکار در ادامه نشست ضمن انتقاد از برخی اهالی موسیقی گفت: خیلی‌ها ادعا دارند که برای اولین بار اشعار فلان شاعر مانند فردوسی و یا اخوان ثالث را در آثارشان استفاده کرده اند و اصلا به این نکته توجه ندارند که آیا توانست اند شان شعر شاعر را حفظ کنند یا نه. مثلا شعر"زمستان" اخوان ثالث را با یک سنتور اجرا می کنند که جای سئوال دارد. من نمی گویم که موسیقی می بایست بالاتر از شعر باشد اما معتقدم موسیقی حداقل می بایست همپای شعر باشد. مگر می شود با یک سه تار به سراغ شاهنامه فردوسی رفت و ادعا هم داشت.

کامکار در ادامه به زبان طعنه گفت: همین طرز تفکر باعث می شود که برای مثال بنده خدایی بگوید نیما که مرد، شاملو هم که مرد، من هم که حالم زیاد خوب نیست.

 از اجاره سالن والت دیزنی تا مدعی حمایت مالی والت‌دیزنی

پژمان نیز ضمن تایید صحبت های کامکار گفت: این مخاطبان هستند که باعث بزرگ شدن یک شبه برخی ها می شوند و من این مخاطبان را مقصر اصلی می دانم. برخی از همین افراد برای مثال فلان سالن بسیار مشهور موسیقی دنیا را مانند"والت دیزنی" شبی 50 تا 60 هزار دلار اجاره می کنند بعد می گویند والت دیزنی با ما کار می کند و مخاطبان هم متاسفانه اسیر اینگونه بازها می شوند.

در ادامه این نشست قطعه"رستم و اسفندیار" برای حاضران پخش شد و پژمان پس از پایان آن به ذکر خاطره ای از ضبط این قطعه پرداخت و گفت: برای ضبط این قطعه در روسیه ما دو جلسه 4 ساعته در استودیو وقت صرف کردیم و این در حالی بود که در چنین زمانی برخی ها نیم ساعت موسیقی ضبط می کنند. یادم می آید روز دوم اجرا رهبر ارکستر روسیه آنقدر از سخت بودن کار ضبط این قطعه خسته شده بود که نزد من آمد و گفت پس این کابوس چه وقت تمام می شود؟

پرسش و پاسخ

در ادامه نشست نوبت به پرسش و پاسخ رسید که یکی از حاضران با اشاره به حس و حال غربی کار گفت: در آلبوم"ناگهان رستخیز" و بخصوص در مومان اول آن کمتر حس ایرانی را نسبت به آثار آهنگسازانی چون امین الله حسین احساس می کنیم و در واقع بیشتر شاهد تکنیک موسیقی غربی هستیم تا لحن موسیقی ایرانی؛ لطفا در این مورد توضیح دهید؟

پژمان نیز در پاسخ گفت: اگر ما می توانستیم از یک خواننده تکخوان ایرانی استفاده کنیم نظر شما نیز غیر از این می‌شد. همچنین اگر شرایط جوری پیش می رفت که می‌توانستیم از سازهای کوبه ای ایرانی نیز استفاده کنیم به طور قطع آن رنگ بوی ایرانی که شما انتظار دارید بیشتر احساس می شد؛ اما با همه این توضیحات نکته ای را که شما به آن اشاره کردید را می پذیرم.

یکی دیگر از حاضران با اشاره به اثر"یادنامه فردوسی" اثر مرتضی حنانه تاکید کرد که بر خلاف آنچه هوشنگ کامکار می گوید با استناد به این اثر حنانه می توان با استفاده از یک ساز و آواز سلو، قطعه ای در خور شان شاهنامه خلق کرد. پژمان در پاسخ به این نکته گفت: البته من اعتقاد دارم بهترین حالت برای بیان اشعار فردوسی این است که یک نفر بدون استفاده از ساز آنها را برای مخاطبان اجرا کند چرا که باور دارم هیچ موسیقی نمی تواند عظمت اشعار شاعرانی چون حافظ، مولوی و یا فردوسی را بیان کند.

همچنین یکی دیگر از حاضران گفته هوشنگ کامکار را در مورد غیر استاندارد بودن موسیقی ایرانی مورد انتقاد قرار دارد که کامکار در پاخ گفت الان هر نوازنده‌ای که بخواهد در یک دستگاه مثل چهارگاه بنوازد، کوک ساز او با کسی دیگر که بخواهد همان دستگاه را بنوازند در همان گام تفاوت دارد و از این منظر من گفتم که استاندارد نیست.اما  بحث این پرسشگر با هوشنگ کامکار به دلیل موضوعیت نداشتن در نشست با پا در میانی رامین صدیقی به زمان دیگری موکول شد.

در پایان برنامه نیز زمان جلسه بعدی"نشست ماهانه موسیقی شهر کتاب" چهارم دی اعلام شد که به موسیقی کودک اختصاص دارد؛ طبق برنامه آلبوم های"سبد سبد گل" و "شادی به خانه می آید"به آهنگسازی مهدی آذرسینا چهارم دی مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. منتقد برنامه چهارم فریبرز رستمی، آهنگساز و پژوهشگر موسیقی کودک است.