هرچند که پیش از ویرانی، ارگ بم را از نزدیک ندیده بودم اما آنچه در عکس‌ها و فیلم‌ها می‌دیدم باشکوه و ستودنی بود و امروز ناخودآگاه به یاد ویرانه‌های تخت جمشید می‌افتم که چه آرام و بی‌صداست یادگار عصمت غمگین اعصار.
***
در شمال شرقی شهر بم بر دامنه صخره‌ای بزرگ و پرغرور، ارگ تاریخی بم قرار دارد که زلزله این بنای خشتی زیبا را به تلی از خاک بدل کرده و نشانی از گذشته در آن نیست.
ساختمان نگهبانی ارگ که از زلزله جان سالم به‌در برده اکنون تنها بنای سرپای آن حوالی است. از برج‌های پیر کهنه ورودی قلعه که روزگاری چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کرد تنها چیزی که به‌جا مانده دو دیواره آجری است.
ارگ بم این نمونه کامل از قرن‌ها معماری ایران،که بزرگترین مجموعه خشتی جهان محسوب می‌شود، به شکل قلعه‌ای باشکوه بر فراز تپه‌ای به ارتفاع 61 متر بنا شده است و یکی از کهن‌ترین مراکز شهرنشینی در ایران است.
زندگی در بم و اطراف آن از چند هزار سال قبل شکل گرفته و در دورانی از تاریخ در مکانی که امروز ارگ نامیده می‌شود، تمرکزی به‌وجود آمده است.
از مجموع نوشته‌های دوره‌های مختلف تاریخی و بررسی‌های معماری و باستانشناسی می‌توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و حمله اعراب بنا شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است. ارگ بم با این سابقه تا 180 سال پیش از این نیز محل سکونت عده‌ای از اهالی بم بوده و بعد از نقل مکان مردم به‌دست فراموشی سپرده شده است.
مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه، قریب به 20 هکتار وسعت دارد. این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و شامل خندق گرداگرد حصار، برج‌های دیده‌بانی، ورودی قدیمی، کوچه‌ها و خانه‌هاست. واحدهای شناخته شده این بنا ورودی و محله عامه‌نشین، دروازه دوم و اصطبل، دروازه سوم، سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن، ساختمان مرکزی یا حاکم‌نشین.
واحدهای شناخته شده در عامه‌نشین را نیز راهروی اصلی (بازار)، کاروانسرا، آب انبار، میدان مدرسه، حمام و زورخانه و تعدادی خانه‌های قدیمی تشکیل می‌دهد. در محله عام‌نشین، خانه‌های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بنا شده‌اند و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی محسوب می‌شود.
دورتادور این بنای تاریخی نرده‌هایی فلزی گذاشته شده و راه ورود به محوطه آن بسته است. بخشی از حاشیه بیرونی خاک‌برداری شده و در کناره‌های آن داربست‌هایی فلزی نصب شده که نشان از فعالیت ترمیمی دارد.
در بخش شرقی این بنا و در مجاور نخلستان، کارگاهی برای تولید خشت ساخته شده که قرار است در مرمت ارگ از آن استفاده شود.
در محوطه کارگاه، سایبان‌هایی با پوشش حصیر برای جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید و ترک خوردن خشت‌های تازه، به ترتیب کنار هم چیده شده است. در فضای آزاد محوطه و در کنار سایبان‌ها خشت‌های خشک شده آماده استفاده در بنای ارگ است.
کار بازسازی این بنا که اکنون فقط تپه‌ای از خاک است به سال‌ها کار نیاز دارد. به نظر نمی‌رسد ارگ بم به این زودی‌ها به گذشته غرورانگیزش بازگردد.
اسکندر مختاری، مدیر پروژه نجات‌بخشی ارگ می‌گوید: با انجام پروژه‌های مشترک در پایان فروردین‌ماه 1386 نشستی بین‌المللی در ارگ بم برگزار می‌شود.
به گفته او در این نشست به ارزیابی تجربه‌های کارشناسان در سه سال اخیر برای استحکام‌بخشی سازه‌های باقی‌مانده از ارگ بم پرداخته می‌شود. اکنون تمام کارها داوری شده‌اند که این داوری‌ها، راه را برای بازسازی ارگ بم روشن می‌کنند.
مدیر پروژه نجات‌بخشی ارگ بم درباره کارهای انجام شده در پرونده الحاقی بم برای مطرح شدن در نشست یونسکو نیز می‌گوید: اکنون یک کمیته مشترک میان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و یونسکو تشکیل شده است.
به گفته او: در این پروژه مشترک تعدادی از کارشناسان ملی و بین‌المللی تا پایان ژانویه (چند روز دیگر) اسناد طرح مدیریتی بم را تهیه خواهند کرد.
بر اساس ضوابطی که در این اسناد وجود دارند، بم از فهرست میراث در خطر خارج می‌شود.
مدیر پروژه نجات‌بخشی ارگ ابراز امیدواری می‌کند که این اسناد تا پایان بهمن‌ماه امسال نهایی و به مرکز میراث جهانی فرستاده شوند.
این در شرایطی است که تاکنون نزدیک به 20درصد از بازسازی و احیای بازار تاریخی ارگ بم انجام شده و قرار است مرحله جدید ساماندهی و احیای آن به‌زودی آغاز شود.پیش از این نیز کشورهای ایتالیا، فرانسه و ژاپن نیز برای اجرای عملیات بازسازی ارگ اعلام آمادگی کرده‌اند.
بازار تاریخی ارگ بم در مجموعه‌ای از ساختمان‌های خشتی قرار گرفته که دورتادور آن با حصاری محصور شده، این شهر به دلیل قرار گرفتن در مسیر یکی از مهم‌ترین راه‌های بین‌المللی عهد باستان- که راه ادویه نامیده می‌شده- دارای اهمیت استراتژیک مهمی بوده است. اهمیت این مسیر و آب و هوای مساعد و سرزمین حاصل‌خیز، لزوم ساخت شهری در این منطقه را ضروری می‌کرد. همین موضوع سبب ساخت بنای ارگی بزرگ شد.
مختاری، توضیح می‌دهد که ما بازار را در حد اسکلت و با توجه به نقشه تاریخی آن بازسازی می‌کنیم.
بازار ارگ بم بعد از ورودی ارگ و در راه اصلی آن واقع شده، این راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده است، بازار در واقع قسمتی از این معبر اصلی را تشکیل می‌دهد، نمای کلی بازار پیش از وقوع زلزله ناگوار بم، این‌گونه بود؛ سقف‌ها تخریب شده بودند و تنها ستون‌ها و قوس‌ها باقی مانده بودند. اما آثاری از مغازه‌های نانوایی، روغن‌گیری و قفسه‌های خشتی در بازار به‌جای مانده بود که نشان از رونق آن در گذشته داشت.
ایران گنجینه میراث فرهنگی جهان است، به طوری که از سال 2003 تا کنون، تعداد مناطقی از ایران که به عنوان اثر تاریخی در جهان ثبت شده، از 3 به 8 محل افزایش یافته است.
عابدین صالح، نماینده سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) می‌گوید: پس از فاجعه زلزله بم، ارگ بم به عنوان آثار باستانی در معرض خطر شناخته شد، چنانچه متأسفانه 85 درصد این میراث گرانبها تخریب شد؛ ولی هم اکنون با کشف آثار باستانی در نتیجه تخریب این بنا، موضوع از نقطه نظر باستانشناسی اهمیت یافته است وبر این اساس اتفاق نظر تیم کارشناسی بر آن است که ارگ بم به منظور انجام تحقیقات باستانشناسی بیشتر، بازسازی نشود.
در همین حال وزارت امور خارجه ایتالیا بیش از500 هزار یورو(پول رایج اروپا) به این پروژه اختصاص داده و قرار است عملیات این پروژه را آغاز کند. هر چند که اطلاع دقیقی از آغاز روند بازسازی دردست نیست. این در شرایطی است که تاکنون یک تیم از مقامات، باستان‌شناسان و ترمیم‌کنندگان ایتالیایی به بم سفر کرده‌اند.
***
خورشید کم کم غروب می‌کند و ستاره‌ها در دل کویر می‌شکفند و ما برمی‌گردیم از ویرانه‌ای پرصلابت به نام ارگ، در مسیر که به رنگ خاک است برمی‌گردم و به پشت سرم نگاه می‌کنم. شاید خواب بوده‌ام، شاید خواب دیده‌ام. می‌خواهم خشتی به یادگار با خود بیاورم.
