این امر بیانگر مزمن شدن این پدیده جوی است که خود ناشی از تخریب وسیع زیست‌محیطی در منطقه و دخالت ناشیانه انسان در روال عادی طبیعت است؛ البته خشکسالی‌های دهه اخیر را نیز بر علت‌های گفته شده باید افزود. در این مقاله غبار و علت‌های آن مورد بررسی قرار گرفته است.
پدیده غبار عبارت است از افزایش ذرات جامد معلق در جو به‌طوری که موجب تیرگی نسبی هوا شده و میزان دید افقی یا دید عمودی کاهش یابد و رطوبت نسبی هوا نیز کمتر از 80درصد باشد. ذرات جامد به‌صورت معلق در جو زمین همواره وجود دارند اما تراکم این ذرات مانند هر متغیر جوی دیگری اگر از محدوده‌ای فراتر رود به مثابه یک حادثه غیرمترقبه جوی ظاهر شده و خسارت‌زا و خطرناک خواهد بود. غبار در هر حال جزو پدیده‌های طبیعی جو زمین بوده و در دیدبانی جهانی هواشناسی بسته به اینکه کاهش دید در امتداد افقی باشد یا در امتداد عمودی و یا غبار با باد محلی شکل گیرد و یا از منطقه‌ای دورتر به آن ناحیه وارد شده باشد چند کد به گزارش انواع آن اختصاص یافته است.
بنابراین غبار و گرد و خاک، حاصل تعامل هوا و زمین بوده که گاهی تراکم غیرعادی گرد و خاک در لایه‌هایی از جو زمین شکل می‌گیرد. این حجم عظیم گرد و خاک با ابعاد ده‌ها و حتی صدها کیلومتر و ارتفاع چند صدمتر بر بستر جریانات جوی از یک ناحیه به ناحیه دیگر منتقل می‌شوند. نقشه‌ها و محاسبات هواشناسی امروزه با دقت اعجاب‌آوری امکان شناسایی بهنگام این پدیده را از نظر شکل‌گیری زمانی و مکانی برای انسان فراهم آورده است. طبیعی است که فراوانی غبار در نواحی خشک و بیابانی بیشتر از نواحی جنگلی و مرطوب است و در نیمکره‌شمالی کمربند، بیشترین فراوانی غبار ناحیه گسترده‌ای را از شمال آفریقا تا خاورمیانه دربرمی‌گیرد. پس در بروز توفان‌های گرد و خاک غرب و جنوب‌غرب کشور چه چیزی فراتر از آن امر طبیعی که در سطور فوق به آن اشاره شد وجود دارد که چنان سخت عرصه را بر زندگی طبیعی مردم ساکن در این نواحی تنگ می‌کند.
کمربند غبار در نیمکره‌شمالی
توفان‌های جدید گرد و خاک در غرب و جنوب‌غربی کشور ناشی از دخالت نابجای انسان در طبیعت است. توفان‌های گردو خاک که در چند سال اخیر در غرب و جنوب‌غربی کشور اتفاق می‌افتند بیشتر، پدیده‌های جدیدی هستند که نباید آنها را با بروز غبارهای سنتی موجود در منطقه اشتباه گرفت. این پدیده‌های جدید به‌طور خلاصه حاصل تخریب شدید زیست‌بوم بخش‌های وسیعی از کشور عراق در 2دهه اخیر است که امروز دود آن به چشم ما در غرب و جنوب‌غرب کشور می‌رود.
در گستره سرزمینی کشورهای واقع در اطراف ما، در جنوب عراق، اردن، عربستان و کویت کانون‌های متعددی برای ایجاد غبار از قدیم وجود داشته است. محل این کانون‌ها کم و بیش شناخته شده و گاهی دولت‌های این کشورها به اقداماتی موضعی جهت کاهش غبار دست زده‌اندمثلا می‌توان به مالچ‌پاشی دولت کویت در اطراف فرودگاه‌های آن کشور اشاره کرد و به این دلیل غبار و گرد و خاک پدیده آشنا و مأنوس این کشورها بوده و باید توجه کرد که بخش وسیعی از گستره جغرافیایی آنها خالی از سکنه هستند اما چرا این کانون‌های ایجاد غبار، در گذشته، غرب کشور ما را زیاد تحت تأثیر قرار نمی‌داد و در شرایط تأثیر هم مشکل حادی ایجاد نمی‌کرد؟ چه عامل جدیدی در منطقه اتفاق افتاده است که سبب ایجاد این بحران زیست‌محیطی برای ما شده است؟
پاسخ به این سؤال اولویت‌بندی اقدامات اجرایی در زمینه کاهش غبار را هم تعیین می‌کند. کانون‌های‌سنتی ایجاد غبار برای ما مشکل‌ساز نبودند و واقعیت آن است که گرچه این کانون‌های سرزمینی هنوز هم فعال‌اند اما در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرند؛ آنچه برای ما در درجه اول اهمیت قرار دارد شناخت کانون‌های بسیار فعال و فورانی توفان‌های گرد و خاک جدید هستند که عمدتا در 2دهه اخیر و به‌ویژه در چند سال اخیر در شمال و غرب کشور عراق شکل گرفته‌اند.
حوضه باتلاقی خشک شده فرات، در حد فاصل سوریه و عراق است. مساحت این حوضه ده‌ها هزارکیلومترمربع است؛ منطقه‌ای که در سال‌های خشکسالی بدون بارش و در سال‌های ترسالی بارش کمتر از 100 تا 150میلی‌متر در سال را دارد. این گستره عظیم در گذشته به یمن وجود آب فرات و سرشاخه‌های آن باتلاق‌ها و نیزارهای وسیعی داشته است که هزاران سال است تمدن بین‌النهرین از سومر تا عراق کنونی بر بستر آن شکل گرفته است اما عواملی چند، امروزه به تخریب سریع این زیست‌بوم و خشک شدن آن انجامیده است و این عوامل عبارتند از:
1- خشکسالی ممتد و طولانی مدت خاورمیانه
2- مهار آب رودخانه فرات توسط سد‌های بزرگ ترکیه، سوریه و خود عراق
بنابراین به‌تدریج طی 2دهه اخیر شرایط طبیعی ناحیه‌ای وسیع در حد فاصل سوریه و عراق در شمال غربی عراق تخریب شده است. رسوبات عمدتا رودخانه‌ای این ناحیه نرم و سبک بوده که طی هزاران سال نشست کرده است. این رسوبات اقیانوسی از مواد سبک مناسب برای ایجاد غبار‌ند که توسط تلاطم و توربولانس ناشی از هر ناپایداری جوی در روی عراق ایجاد شده و ستون‌هایی از گردوخاک به طول صدها کیلومتر و ارتفاع صدها متر شکل می‌دهند که روی تصاویر ماهواره‌ای کامل و واضح قابل تشخیص است. سرنوشت این حجم عظیم گردوخاک ایجادشده روی این ناحیه از عراق را باد تعیین می‌کند به‌طوری‌که:
- اگر شدت باد از میزان معینی بیشتر باشد. (به‌صورت تجربی باد‌های بیش از 10متر بر ثانیه ) غبار در منطقه وسیعی پخش شده و معمولا زمینه جو را در کل منطقه غبارآلود می‌کند اما تأثیر حادی بر شرایط سطح زمین و تنفس مردم بر جای نمی‌گذارد.
- اگر وزش باد بسیار کم باشد معمولا این غبار از روی عراق به سمت کشور ما منتقل نمی‌شود.
- اگر سرعت باد نه زیاد و نه کم باشد (به‌صورت تجربی بین 5 تا 10متر بر ثانیه) الگوهای غبار کم و بیش به‌صورت اولیه خود به سمت کشور ما حرکت کرده و بهتر است بگوییم می‌غلتد و بسته به سمت باد، به یک یا چند استان از غرب و جنوب غربی کشور و عمدتا استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام و خوزستان نفوذ می‌کند. گاهی دامنه تأثیر این غبارها به استان‌های آذربایجان‌غربی و شرقی نیز سرایت کرده است.
مکان جغرافیایی و دلایل شکل‌گیری کانون‌های جدید گرد و خاک در عراق
پدیده غبار غلیظ با دید کمتر از 500متر در غرب و شمال‌غرب کشور پدیده‌ای است جدید و نوظهور و مربوط به چند ساله اخیر. آیا سامانه‌های جوی ایجاد‌کننده این غبارها جدیدند یا عامل نوظهوری در منطقه باعث این امر می‌شود؟ آنچه مسلم است اینکه سامانه‌های جوی تغییر معناداری ندارند چه خود این سامانه‌ها دارای دامنه نوسان قابل ملاحظه‌ای هستند که همواره این رفتار را داشته‌اند. تابستان در فلات ایران سطوح فوقانی جو در قلمرو و سیطره پرفشار جنب حاره‌ای است و در سطح زمین هم کم‌فشار حرارتی گسترش می‌یابد.
زور آزمایی این دوسامانه در نمایه قائم جو منطقه شرایط جوی را در سطح زمین رقم می‌زند و البته گاهی مونسون هندوستان نیز از جنوب‌شرقی کشور به عرض‌های بالاتر تأثیر کرده و موجب افزایش رطوبت و پوشش ابر در صفحات مرکزی کشور می‌شود، بنابر این باید در پی عوامل نوظهور دیگری گشت. جنوب بین‌النهرین چنان‌که گفته شد از نظر سنتی همواره استعداد ایجاد غبار را داشته است و در شروع فصل تابستان فراوانی غبار در جنوب عراق، کویت و جنوب غرب ایران همواره قابل ملاحظه بوده است. اما عامل جدید، گسترش غبارزایی به شمال‌غرب عراق است؛ منطقه‌ای نسبتا وسیع در حد فاصل سوریه، عراق در جلگه فرات. غبارهای غلیظی که استان‌های غربی ایران و شهرهای شمال عراق را دربرمی‌گیرد از منطقه‌ای منشأ می‌گیرند که قبلا سابقه نداشته است. این عوامل جدید همانا تخریب و تغییر کاربری و حالت زیست‌بوم ناحیه‌ای است در غرب عراق که از نظر عرض جغرافیایی هم‌عرض استان‌های غربی ایران قرار دارد.
شرایط جوی مناسب برای طغیان توفان‌های سنتی گرد و خاک
در حوزه دجله و فرات توفان‌های غبار و گرد و خاک در خاک عراق از ماه‌می (11اردیبهشت تا 10 خرداد) شروع می‌شود و در ماه جولای(10تیر تا 10مرداد) به حداکثر خود می‌رسد و در ماه‌های سپتامبر- نوامبر(10شهریور تا 10 آذر) کاهش می‌یابد. این تغییرات سالانه زیاد است. فعالیت این پدیده ابتدا از جنوب عراق شروع می‌شود و سپس به شمال منطقه گسترش می‌یابد. طی فصل بهار باد غالب در خاورمیانه عربی به شمال (shamal) موسوم است. بر اساس این مشاهدات در ماه نخست تابستان بیشترین غبار به زاگرس منتقل می‌شود. البته با توجه به مشاهدات ماهواره‌ای بیشترین فراوانی غبار و توفان گرد و خاک و شن در حوالی 200کیلومتری جنوب بغداد است؛ در منطقه‌ای که وسعت آن به بیشتر از 13هزارکیلومتر مربع می‌رسد.
ارتفاع این منطقه کمتر از 100متر از سطح دریا بوده و زهکشی طبیعی منطقه بسیار ضعیف است. تابستان در این ناحیه داغ و خشک است و میزان بارندگی سالانه کمتر از 180-100میلی‌متر بوده و فصل باران منحصر به زمستان است. در این نواحی طغیان‌های مرتب رودخانه‌ها و بنابراین حوضه‌های وسیعی از باتلاق‌ها وجود دارد که در تابستان به‌سرعت خشک شده و به نمکزارهای گسترده‌ای تبدیل می‌شوند و منابع مناسبی برای ایجاد گرد و خاک و غبار سبک هستند. در واقع بیشترین غبار نیز از جنوب این منطقه گزارش می‌شود. درصورتی‌که جهت باد از شمال به جنوب باشد این غبار به شمال کویت و عربستان سعودی، خلیج‌فارس و جنوب‌غرب ایران یعنی استان‌های خوزستان و بوشهر منتقـل می‌شود.
کانون بحران جدید شکل گرفته
آنچه از این بررسی به‌عنوان نتیجه می‌توان اعلام کرد آن است که منطقه بحرانی جدیدی در شمال‌غرب عراق به‌عنوان کانون جدید ایجاد توفان گرد و خاک شکل گرفته است که قبلا دارای این رفتار نبوده است و استان‌های غربی و حتی مرکزی کشور را به دایره غبارهای غلیظ کشانده است.
کم‌فشارهای بسته روی عراق و شمال عربستان سبب ایجاد شرایط مناسب برای صعود حجم عظیمی از گرد و خاک به هوا می‌شود که درصورت خشک بودن منطقه و جنوب‌غربی و غربی بودن جریانات باد در سطوح فوقانی، این غبار و گرد و خاک به‌وسیله باد به سطوح میانی جو نواحی جنوب‌غربی و غربی ایران منتقل می‌شود. اگر شرایط ناپایدار روی فلات ایران منتقل شود و دارای رطوبت مناسب باشد معمولا ابرهای تشکیل شده در این شرایط، دارای بارندگی‌های گل‌آلود هستند اما اگر شرایط ناپایدار ایجاد شده خشک باشد این وضعیت با افزایش غبار و گردوخاک و کاهش شدید دید عمودی و افقی در منطقه ظاهر می‌شود. در برخی شرایط وضعیت ناپایدار ایجاد شده در جلگه عراق به فلات ایران منتقل نمی‌شود و اگر روی غرب فلات ایران شرایط نسبتا پایدارباشد در این شرایط غبار ایجاد شده به‌دلیل سکون و پایداری روی منطقه از نظر زمانی دوام بیشتری داشته و روند نشست آن به سطح زمین و تهویه هوا از غبار بین 3 تا 5 روز و گاهی بیشتر دوام خواهد داشت. تبعات بهداشتی، اقتصادی و طبیعی این مشکل گسترده است.
به‌طور مثال در سال 1389 تولید عسل کردستان از هر کندو از 10 کیلو به یک تا 2کیلو تقلیل یافت و تلفات مرغداری‌ها در زمان غبار بیشتر شد. در زمان بروز، محصولات جالیزی و باغی پلاسیده و نامرغوب می‌شوند و... و مهم‌تر از همه سلامت انسان‌هاست که کیفیت آن در درجه نخست به هوای پاک بستگی دارد.
