آشنایی با ساز سنتور

سنتور، سازی کاملا ایرانی است که ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند. این ساز مانند بربط - ساز دیگر ایرانی - بعدها به خارج برده شد.

اولین اثری که از سازهای شبیه سنتور به دست آمده، اثری است از حجاری‌های دوره‌های آشوریان و بابلیان در ۶۶۹ سال قبل از میلاد است که نشان می‌دهد این ساز را به وسیله بند به گردن می‌آویختند.

به دلیل قرار داشتن ایران در مسیر جاده ابریشم بین شرق و غرب و تغییر دائمی مرزها در دوره کشورگشایی‌ها فرهنگ‌ها نیز مرتب دستخوش تحول شده و این موضوع، تحول آلات موسیقی را بی نصیب نگذاشته است.

به طوریکه به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده ولی مطمئنا ایرانی‌ها قبل ازظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را کونار می‌نامیدند.

سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های مختلف در شرق و غرب عالم وجود دارد. این ساز را در کشور چین یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر فلای‌ها، در آلمان و اتریش مک پر، در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در امریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در کشورهای عراق، مصر، ترکیه، ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست.

سنتورهای معمولی ۹ خرک دارند و وسعت صدایشان اندکی بیشتر از ۳ اکتاو است و نوازنده در اجرای دستگاه‌های مختلف موسیقی سنتی کوک ساز را تغییر می‌دهد و یا محل خرک‌ها را پس و پیش می‌کند.

سنتور یا شاهان تور از جمله سازهای کاملا شرقی است. شکل سنتور اقتباسی از کشتی است و سیم‌های آن برگرفته از تور ماهیگیری و صدا، صدای برخورد امواج دریا با صخره هاست. سنتور در زمان‌های گذشته به ابعاد مختلف ساخته می‌شد که تا امروز به شکل‌های استاندارد سل کوک و لا کوک درآمده است.

ساز سنتور پیشتر با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده می‌شد، امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرکی و سنتور لا کوک نیز ساخته می‌شود. سنتور ۱۱ خرک سنتور چپ کوک نامیده می‌شود در واقع هر خرکی که به سنتور اضافه می‌شود صدای ساز یک پرده بم تر می‌شود.

سنتور ۹ خرک رایج‌ترین نوع سنتور است که سنتور سل کوک نامیده می شود و نت‌های ردیف براساس آن نوشته شده است.
سنتور از سازهای زهی مضرابی است که در ساخت آن چوب و فلز به کار می‌رود. این ساز را نشسته و در حالی که ضلع بزرگ آن به صورت افقی در جلوی نوازنده قرار دارد با دو مضراب چوبی می‌نوازند. سنتور نیز مانند دیگر سازهای ملی و محلی در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود.

قسمت‌های مختلف سنتور:

جعبه صوتی: دو صفحه ذوزنقه شکل است که با کلاف‌های 4 گانه جانبی به یکدیگر متصل شده است. معمولا ضلع بزرگتر این ساز 90 و ضلع کوچکتر آن 36 و ارتفاع آن 6 و قائده آن 26 سانتی متر است.

صفحه رو: این صفحه از مرغوبترین نوع چوب ساخته می‌شود و دو گــُل مشبک در طرفین صفحه برای خروج صدا ایجاد می‌کنند و 2 ردیف 9 تایی خرک در 2 طرف صفحه برای عبور سیم‌ها می‌گذارند.

پـــُل ها: داخل جعبه صوتی سنتور پل‌هایی استوانه‌ای شکل بین صفحات زیر و رو در محل‌های معین می‌چسبانند. وظیفه پل‌ها این است که فشار صفحه رو را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند. پل‌ها ضمنا در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز موثرند.

خرک: قطعه کوچک چوبی استوانه‌ای به ارتفاع تقریبی 2 و قطر 5/1 سانتی متر است که از یک طرف، انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار می‌گیرد و از طرف دیگر دارای برش‌هایی در سطوح جانبی است.

تعداد خرک‌های سنتور 18 عدد است که 9 عدد طرف چپ و و 9 عدد در طرف راست قرار دارد و از روی هر خرک یک گروه چهارتایی سیم که همصدا کوک می‌شوند، می‌گذرند.

مفتول روی شیار هر خرک، مفتولی فلزی از نوع ساچمه به طول 5/1 سانتی متر و قطر2 میلی متر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب می شودو به این ترتیب صدای سیم‌ها شفاف‌تر به گوش می‌رسد.

گوشی‌ها: گوشی‌های سنتور، 72 میله از جنس فولاد یا فلزات ضد زنگ هستند که در ردیف‌های چارتایی (جمعا 18 ردیف) در داخل بدنه کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته‌اند.

تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو می رود و اضافه سیم دور آن پیچیده می‌شود.

کلید (آچار) کوک: وسیله‌ای به صورت T است. قسمتی از آن در دست قرار می‌گیرد. ممکن است از جنس چوب باشد و در انتها قسمت دیگر سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.

شیطانک: 2 قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول ذوزنقه‌اند که در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده شده‌اند و روی آن شیار کم عمقی برای عبور سیم ایجاد شده است.

سیم‌گیر: 72 مفتول فلزی گوچک در ردیف‌های چهار تایی به طور 5/2 سانتی متر و قطر 5/1 میلیتر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار دارند. نیمی از طول هر سیم‌گیر داخل کلاف و نیم دیگر آزاد است که گره هر سیم جداگانه به هر یکی از آنها می‌افتد.

سنتور 72 سیم دارد که 36 سیم آن در گروه‌های 4 تایی روی 9 خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و 36 سیم آن نیز در گروه‌های چهار تایی روی 9 خرک سمت چپ قرار دارند و رنگشان سفید و فلزی فنری هستند.

مضراب:سنتور با 2 مضراب چوبی به طول 22 سانتی متر نواخته می‌شود و هر یک از این مضرابها از 3 قسمت تشکیل شده اند:
حلقه مضراب که حالت نیم دایره داردو زایده کوچکی در انتهای آن وجود داردو با انگشتهای سبابه و میانی دور حلقه را می‌گیرد.
ساقه مضراب ترکه‌ای باریک بین حلقه و سر مضراب است.

سر مضراب کمی پهن تر ساخته می شود و محل اصابت به سیم‌ها است. چنان که از چند دهه قبل معمول شده، سر مضراب را با پارچه ضخیمی (اصطلاحا نمد) می‌پوشانند تا صدای گرم و لطیف‌تری حاصل شود.