دانشنامه حقوق خصوصی نخستین دانشنامه از مجموع دانشنامه هایی است که مسعود انصاری و همکارش به تدوین آن همت گماشته اند.انصاری سال گذشته نیز برای کتاب قصص تاریخ قرآن برنده بهترین ترجمه شد.
وی همچنین در تدوین دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی همکاری جدی با دکتر بهاءالدین خرمشاهی داشت و از سوی دیگر ترجمه ای فاخر از قرآن کریم را نیز انجام داده است که از سوی انتشارات فرزان روز به بازار کتاب عرضه شده است.
انصاری همچنین کتابهایی را نیز در سیره نبوی ترجمه کرده است . وی و همکارش ( محمد علی طاهری) هم اینک در صدد تدوین دومین دانشنامه از مجموعه دانشنامه های حقوق هستند.
دانشنامه حقوق خصوصی در دور نهایی با کتابهای «سازمانهای بین المللی» (ترجمه "شریف طراز کوهی") ،« ضرر و زیان ناشی از جرم» (نوشته "حمید درخشان")؛ « فلسفه مسئولیت مدنی» (نوشته "حسین بادینی")؛ « حقوق بشر و آزادی های اساسی» (نوشته "سید محمد هاشمی") و « مقدمه ای بر حقوق مالکیت معنوی» (نوشته "سید حسن میر حسینی") رقابت کرده بود.
- اگر امکان دارد، ابتدا از آثار و کتاب هایی بگویید که پیش از این در زمینه دانشنامه های حقوقی تدوین یا تألیف شده است؟
گذشته از برخی فرهنگ واره ها تا کنون به زبان فارسی و حتی عربی دانشنامه و دائره المعارف حقوق به این معنایی که ما در این مجموعه دنبال کرده ایم ، تاکنون تدوین نشده است. البته چند فرهنگ اصطلاحات فقهی هم تدوین و منتشر شده است که کامل نیستند و از آن گذشته به مفهوم علمی کتابهای از این دست روش ندارند. مانند موسوعه جمال عبدالناصر که ناقص است و در تدوین آن از روش خاص و علمی بهره نبردند.
- در مقدمه کتابتان اشاره کردید که این نخستین دایره المعارفی است که به صورت روشمند تدوین شده است، می خواستم بپرسم که چگونه به این روش رسیدید؟
منظور من این نبود که شما برداشت کرده اید بلکه در آن مقدمه گفته ام و نوشته ام که این کتاب نخستین دایره المعارف حقوق به زبان فارسی است. به نحوی که در آن مقالات دایره المعارفی با تعریف علمی که دارند، تألیف شده است.
- روش شما برای این کار چه بود؟
برای تألیف هر دایره المعارفی ابتدا «پروپازال/ طرح اولیه» آن را تدوین می کنند. در این اثر نیز ابتدا همین کار صورت پذیرفت.البته این طرح را می باید متناسب با امکاناتی که در اختیار داشتیم تدوین می کردیم در نتیجه مداخل کم اهمیت تر را از مداخل پراهمیت تر جدا کردیم و حجم مطالب ذیل مداخل را با همین رویکرد تعیین کردیم.
- چگونه؟
به عنوان مثال درباره مطالب مهم از قبیل ضمان، خلع، بیع، خیارات، شرکت های مدنی و تجاری و... یک مقاله چند صفحه ای (اصولاً بین ده تا بیست صفحه) تألیف کردیم، در حالی که خیلی از مداخل هم هست که در چند سطر معنای لغوی و اصطلاحی آن را بیان کرده ایم.
چنان که ابتدا معنای لغوی مداخل را به شیوه مرسوم در فرهنگ نگاری آورده ایم و پس از آن تعریف اصطلاحی آن را باز گفته ایم، آنگاه به ذکر مطالب مرتبط پرداخته ایم.
- برای تمامی بخشها روش داشته اید؟
بله. برای هر یک از این سه بخش البته روش داشته ایم، به عنوان نمونه در تعریف اصطلاحی با عنایت به مبانی منطقی تعریف کوشیده ایم در حد امکان تعاریف جامع تر، مانع تر، امروزی تر و قابل فهم تر ارائه شوند. تا حد امکان کوشیده ایم از مرز روش های تعیین شده عبور نکنیم.
- یکی از قواعد کار دانشنامه نگاری کنترل کردن کدها و نیز نوشته هایی است که در متون مختلف وجود دارد، برای نمونه اگر مدخلی چند کتاب و یا مقاله را به عنوان منبع ذکر کرده باشد، آن متن را باید در خود منبع کنترل کرد. این کار در دانشنامه شما چگونه و توسط چه کسی یا کسانی صورت می گرفت؟
بدون تردید ما مطالب منقول را عیناً از منابع مورد استفاده نقل می کردیم و کمتر اتفاق افتاده است که از متون واسطه نقل کنیم و از هر متنی استفاده می کردیم و نیازی نبود که به متون واسطه رجوع کنیم، به ویژه آن که قریب به اتفاق منابع ما غیرفارسی بوده اند و مطالب را به فارسی ترجمه کرده ایم،مانند امهات متون فقهی که همواره مورد رجوع مستقیم بوده‌اند.
- تدوین دانشنامه قاعدتاً به صورت تیمی انجام می شود، تا درصد خطای آن کمتر شود، فکر می کنید تیم دو نفره برای چنین کاری کافی است؟
البته مطلوب آن است که شما می فرمایید، در مقدمه نوشته ایم که سال ها انتظار داشتیم این اتفاق بیفتد، اما نشد. ولی باید در نظر داشت ما چندین هزار ساعت کار را برای تدوین این دانشنامه صرف کرده ایم.
- مثلا چه کارهایی؟
ابتدا در شناخت مهمترین متون دایره المعارفی دنیا از قبیل بریتانیکا، دایره المعارف روس، دایره المعارف ترک، دایره المعارف هلند، لاروس و ... کوشیدیم و روش های آن را شناختیم و پس از آن روش خود را تعریف کردیم.
ابتدا مداخل را یافتیم. مداخل یافته شده چند برابر حجم مداخل کنونی است. ما می باید ارتباط منطقی مداخل با حقوق خصوصی را تبیین می کردیم همه مداخل این اثر با حقوق خصوصی ارتباط دارند. پس از ویرایش مداخل مقالات را تألیف و تا حد امکان از تکرار پرهیز کردیم. اگر چه هنوز بر این باور هستیم که یک تیم منظم با وظایف تعریف شده می توانند بهتر کار کنند.
- دانشنامه شما نام حقوق خصوصی را بر خود دارد، چه ضرورتی شما را به این جمع بندی رسانید که ابتدا به سراغ مدخلهای این رشته از حقوق بروید و آن را تدوین و تنظیم کنید؟
این بخش البته بسیار پرکاربردتر و گسترده تر از دیگر رشته های حقوقی است. در نتیجه می توانست مورد توجه بیشتری قرار گیرد. ابتدا قرار بود دانشنامه حقوق تدوین کنیم که شامل همه رشته های حقوق بشود، اما پس از تعیین مداخل با حجم عظیمی از مداخل روبه رو شدیم که تألیف همه آنها به پانزده تا بیست سال زمان نیاز داشت و تأمین هزینه ها هم برای ناشر خصوصی ممکن نبود. تا این که تصمیم گرفتیم مطالب هر حوزه را جداگانه تألیف و تدوین کنیم و تألیف این اثر بیش از پنج سال زمان برده است.
- از جمله کتاب هایی که سال ها مورد استفاده دانشجویان و نیز وکلا و حقوق دانان قرار گرفته و می گیرد کتاب دکتر «ترمینولوژی حقوق » دکتر جعفری لنگرودی است. می خواستم درباره این کتاب و نقاط قوت و ضعف آن بگویید و نیز این نکته که دانشنامه شما چه وجوه افتراق و اشتراکی با این کتاب دارد؟
هر کس که به پیشرفت دانش در ایران و حتی جهان کمک کرده است، واجب است که او را نکو بداریم، استاد دکتر لنگرودی نیز حق بزرگی بر گردن اهالی حقوق دارد، بنده و خیلیِ ها با آثار ایشان با الفبای حقوق آشنا شده ایم.
اما ترمینولوژی تعریف علمی خود را دارد و ما ترمینولوژی ننوشته ایم. بلکه دانشنامه تألیف کرده ایم، دایره المعارف و ترمینولوژی هر یک تعریف خاص خود را دارند. اما اینکه ایشان در تألیف ترمینولوژی و ما در تألیف دانشنامه چه قدر موفق بوده ایم، این را باید اهل نظر داوری کنند.
- اگر چه در بخشی از مصاحبه گفته اید که از منابع دست اول استفاده کرده اید ، اما می خواستم دقیق تر توضیح دهید که مهمترین منابعی که برای نگارش این دانشنامه به آن استناد کرده اید و از آن برای تدوین مدخل ها بهره برده اید، کدام است؟و بیشترین تاکید شما بر استقاده از چه منابعی بوده است؟
منابع این اثر به تناسب مداخل بسیار متنوع است. از منابع حقوق اسلامی، رومی _ ژرمن و آنگلوساکسون استفاده کرده ایم. اما از آن روی که حقوق مدنی ایران متأثر از فقه اسلامی تدوین شده است، بیشتر به این منابع نظر داشته ایم.
منابع در ذیل مقالات و همچنین در پایان اثر به تفصیل بیان شده است. در نتیجه مراجعه کننده با مراجعه به هر مدخل می تواند آگاهی های مورد نیاز خود را به دست آورد و اگر نیاز به تفصیل بیشتری داشته باشد، البته می تواند به منابعی که به چاپ و صفحه آن تصریح شده، مراجعه کند.
- اشاره کرده اید که نزدیک به هشتصد مدخل نیز به مداخل اصولی اختصاص یافته است، می خواستم رابطه حقوق خصوصی با علم اصول را بدانم و این که ضرورت آوردن این مدخل ها چه بوده است؟
در حقوق اسلامی قواعد فقهی و مباحث اصولی مبنای استنباط و اجتهاد است به عنوان نمونه ما در این اثر بیش از یکصد و هشتاد قاعده فقهی آورده ایم که به طور منظم در هیچ کتابی نیامده است.
اصول نیز، اصول فقه است فکر نمی کنم رابطه اصول با فقه و فقه با حقوق مسئله پیچیده ای باشد. به ویژه آن که فهم مباحث اصولی برای یک حقوق دان در مقام استنباط و استدلال از ضروریات است.
امهات متون اصولی را مورد مطالعه قرار دادیم و مداخل مرتبط را استخراج کردیم و اکنون دانشجوی حقوق می تواند با مراجعه به این دانشنامه تصور درستی از این اصطلاحات داشته باشد.
- بخشی از منابع شما کتاب های مرجع مهم فقه در طرق مختلف اسلامی بوده است، ابتدا از ضرورت چنین کاری بگویید و دیگر این که از چه منابعی بیشترین بهره را برده اید؟
به ضرورت این موضوع پیش از این اشاره کردم، حقوق ایران رابطه تنگاتنگی با فقه اسلامی دارد، به عنوان نمونه قانون مدنی ایران در معاملات، مناکحات، ارث و ... عیناً بر بنیاد فقه امامیه شکل پذیرفته و کدها و مواد قانونی اصولاً براساس نظرگاه مشهور فقیهان امامیه تدوین شده است.
در چنین وضعی طبیعی است که بدون فهم فقه امامیه اصولاً قانون مدنی به درستی قابل فهم نیست. در این دانشنامه تلاش شده است که مبنای فقهی همه مواد قانونی عیناً با اشاره به متون معین شود. در فقه امامیه بیشترین ارجاعات را به جواهرالکلام داشته ایم و در مقام تطبیق به امهات متون فقهی سایر مذاهب اسلامی هم نظر کرده ایم.
در فقه حنفی به بدایع الصنایع کاشانی، در فقه شافعی به مغنی المحتاج خطیب، در فقه حنبلی به المغنی ابن قدامه و در فقه مالکی به بدایه المجتهد ابن رشد بیشترین مراجعه را داشته ایم. اما این به آن معنی نیست که به دیگر متون فقهی توجه نداشته باشیم.
- چگونه به این جمع بندی می رسیدید که مدخلی در این موضوع می گنجد و اصولاً برای تعیین مدخل چه معیارهایی را تعریف کرده بودید؟
به طور کلی اصطلاحات رایج در هر دانشی مشخص هستند. به عنوان نمونه همه اهل فن می دانند که انگیزه، داعی و باعث همه تقریباً یک معنی را می رسانند و از اصطلاحات حقوق جزا هستند. از حیث یک تقسیم بندی کلی اصطلاحات رایج در معاملات، مناکحات، ارث، وصیت، حقوق تجارت و ... در حوزه حقوق خصوصی مورد بررسی قرار می گیرند. از این حیث مشکل چندانی وجود نداشت.
از میان حدود هشتاد هزار مدخل تعیین شده فقط حدود ده هزار مدخل به حقوق خصوصی مرتبط بودند. فقط می ماند کلیات که آنها را هم در این بخش از مجموعه دانشنامه حقوق آورده ایم.
- فکر می کنید این دانشنامه چه خلأ و شکافی را در حوزه کتاب های حقوقی پرکرده است؟
ما سعی نکرده ایم فقط به مباحث نظری بپردازیم و اصولاً این دانشنامه کاربردی هم هست. به نحوی که می تواند برای همه کسانی که با حقوق سرو کار دارند، مفید باشد.
تعریف صرف اصطلاحات نیست، به طور مشخص به مواد قانونی و یا تصریحات فقهی نیز اشاره کرده ایم و مخاطب پاسخ خود را در حدی که می توان از یک دایره المعارف انتظار داشت از این دانشنامه دریافت می دارد.
به عنوان نمونه اگر کسی در رابطه با یک مسئله مربوط به فرایض (ارث) پرسشی داشته باشد به آسانی می تواند با رجوع به مبحث مورد نظر مواد قانونی، فتاوای فقیهان، نظرگاه حقوقدانان و دیگر موضوعات مرتبط را بیابد.
ضمن آن که باید در نظر داشت که متون مرجع به طور کلی و متون دایره المعارفی به طور ویژه دو وظیفه مهم دارند؛ رفع ابهام از مداخل و ارجاع به متون اصلی که تلاش شده است این دو هدف به صورت اصولی روشمند تأمین شود. امیدوارم فقدان وجود یک دایره المعارف حقوق با این اثر جبران شده باشد.
در این اثر مباحثی را می توان یافت که در کمتر متنی آن را یکجا دیده ام، به عنوان نمونه ذیل مدخل ضرب المثل های حقوقی یکصد و هشت ضرب المثل مرتبط با حقوق خصوصی را آورده ایم. این همه با تلاش های جان فرسایی به دست آمده است.
- از برنامه های آینده خود بگویید و نیز بازتاب های این اثر در محافل علمی و دانشگاهی.
طرح کلی ما تدوین مجموعه دانشنامه حقوق است که تنها یک بخش از آن چهار بخش را تدوین کرده ایم و اکنون مداخل بخش حقوق جزا و جرمشناسی را یافته ایم و مشغول تألیف مقالات هستیم که امیدواریم این بخش نیز طی بیست و چهار ماه آینده به مراحل نهایی خود برسد و آماده طبع شود.
اما درباره بازتاب های این اثر مهمترین آن استقبالی است که از آن می شود و امیدواریم در یک سال آینده بتوانیم آن را تجدید چاپ کنیم . ضمن آنکه با گرفتن جایزه کتاب سال مسئولیت ما در ادامه این مسیر سنگین تر شده است.
از آن گذشته بیشتر علمای حقوق حضوراً و با تلفن و نامه مؤلفان ما را مورد عنایت خود قرار داده اند. حتی بسیاری در خارج از کشور با ما تماس گرفته و وقوع این حادثه را تبریک گفته اند.
- ...و سخن آخر.
ببینید ما با حروفنگاری فشرده تلاش کرده ایم بیشترین مطالب را در یک صفحه جای دهیم. یعنی در دو ستون و سی و پنج سطر، بیش از هزار کتاب را برای تعیین مداخل سطر به سطر مورد مطالعه قرار داده ایم و حتی متن بسیاری از قراردادهای قدیمی، اصطلاحات رایج ارضی و حتی متونی که چاپ نشده بودند، از نسخه های خطی هم نگذشتیم.
با امکانات اندکی که در اختیار داشتیم همه متون مرجع را تهیه کرده ایم و اینک از علما، دانشجویان، سردفتران، وکلا و دیگر حقوقدانان تقاضا داریم که ضعف های احتمالی را با دیده اغماض بنگرند، از هر پیشنهاد سازنده ای استقبال می کنیم.
این طرح ظرفیت هرچه کامل تر شدن را دارد و ما نیز به ضعف های احتمالی خود واقفیم. در هر صورت امیدواریم که این اثر بتواند بخشی از خلاء موجود در تألیف متون مرجع حقوقی را پر کند.
