چندی پیش یک شاهنامه خطی نفیس را دکتر امیرحسین ذکرگو برای اولین بار در گردهمایی مکتب اصفهان معرفی کرد. این نسخه خطی علاوه بر ناشناخته بودنش، ویژگی‌هایی دارد که آن را منحصر به فرد می‌کند.
دکتر امیرحسین ذکرگو پژوهشگر، مترجم، شرق‌شناس و عضو انستیتو بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی در مالزی است. آشنایی او با این شاهنامه از همین انستیتو شروع شده است. جزئیات بیشتر را از زبان خودش بخوانید.
- شاهنامه‌ای که در گردهمایی مکتب اصفهان معرفی شد، چگونه به دست آمد؟
این شاهنامه متعلق به مجموعه نسخ خطی انستیتوی بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی در کوالالامپور مالزی است. آقای پرفسور نقی‌‌العطا بنیانگذار و مؤسس این انستیتو آدم دانشمند و ذی‌نفوذی است.
او با انتخاب‌های درست و قدرتی که داشت، در مدت زمان کوتاهی این مؤسسه را در سطح بین‌المللی شناساند. دو کار عمده پرفسور در زمان تأسیس این مؤسسه، شناسایی اساتید برجسته تفکر و تمدن علوم اسلامی در سراسر دنیا و دعوت از آنها برای حضور در مجموعه با عنوان استاد بود.
دیگر اینکه برای غنی‌ترکردن کتابخانه انستیتو، مجموعه‌ای از کتابخانه‌های شخصی محققان و پژوهشگران بزرگ را خریداری کرد. این اقدام بسیار زیرکانه بود چون صاحبان این کتابخانه 50-40 سال این کتاب‌ها و نسخ خطی را به چشم یک متخصص جمع کرده بودند و فکر کنید چقدر زمان و انرژی باید صرف می‌شد تا یک چنین مجموعه‌هایی جمع‌آوری شود.
یکی از این نسخ خطی، شاهنامه‌ای است که تاریخ 14 شوال 1021 هجری قمری را دارد. این شاهنامه زیبا به خط نستعلیق استادانه ابن حسن(یا محسن) الکرمانی است و 29 نگاره دارد که به سبک مکتب اصفهان است. خوشبختانه این شاهنامه کاملاً حفظ شده و در شرایط خوبی است.
یک بار توسط مجموعهدار قبلی مرمت شده و در حال حاضر مدت 10 سال است که در انستیتو بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی از آن نگهداری می‌شود.تنها معرفی که از این نسخه انجام شده در یک گزارش مختصر در کتابچه معرفی انستیتو است.
سال گذشته که من مدیریت پژوهش و انتشارات این انستیتو را برعهده داشتم، فرصتی پیش آمد تا یکی از تصاویر این شاهنامه تهیه و به صورت کارت تبریک چاپ شود و در اختیار عموم قرار گیرد.بعد هم که برای گردهمایی مکتب اصفهان از من دعوت شد، پیشنهاد کردم این نسخه با توجه به اینکه مربوط به سبک اصفهان است، در همایش معرفی شود.
خوشبختانه با تمایلی که فرهنگستان هنر نشان داده قرار است این شاهنامه به صورت یک جلد کتاب نفیس با یک مقدمه پژوهشی، مشترکاً توسط فرهنگستان هنر و انستیتو منتشر شود.
- هویت هنرمند یا هنرمندان این اثر مشخص است؟
این مجموعه فقط یک اسم دارد، شخصی به نام ابن‌حسن یا ابن محسن الکرمانی این نام کاتب است. نام نگارگر را نداریم. سبک نزدیک به سبک معین مصور است؛ اما تاریخ اثر زمانی را نشان می‌دهد که معین مصور بسیار جوان بوده. معین مصور شاگرد مستقیم رضا عباسی بوده و تأثیرات بسیاری از او گرفته است. نگارگر این تصاویر در واقع حلقه واسط بین رضا عباسی و معین مصور است.
کار علمی بیشتری باید روی تصاویر شاهنامه انجام شود چون نگاره‌ها رقم ندارد نمی‌توان به طور قطعی گفت که هنرمند آن چه کسی است. آسمان‌های این نگاره‌ها تأثیرات چینی دارد، ابرهایی با سبک چینی و آسمان‌های طلایی که به نسبت قدیمی‌تر است، اما به لحاظ ترکیب‌بندی جسورتر از معین مصور است. چون کاملاً قاب‌ها را می‌شکند و حرکت‌های زیبا و با تبحری دارد.
نوع پرداخت درخت‌ها هم جالب است و اغلب به صورت بته جغه‌ای یا تک‌برگ مطرح می‌شوند.
- گفتید مجموعهدار قبلی کتاب را مرمت کرده، آیا کار پژوهشی هم روی آن انجام داده است؟
تا آنجا که من اطلاع دارم نه. بعضی مجموعه‌دارها فقط مجموعهدار هستند. در واقع معرفی این مجموعه‌ها به عهده محققان و پژوهشگران است. این اثر تا حد فهرست‌نگاری ساده کتابخانه‌ای در این حد که مثلاً این شاهنامه340 صفحه، در فلان ابعاد با 29تصویر و... معرفی شده و تاکنون نگاه متخصص هنری به آن نشده است.
- در مورد متن چه طور؟
شاهنامه به زبان فارسی و خط آن نستعلیق است. یک مقدمه 3 صفحه‌ای هم دارد که نثر است. در بعضی قسمت‌ها معلوم است که دقت شده و مطابقت داده شده مثلاً در جایی از کتاب دو بیت شعر جا افتاده و شخص با خطی نه چندان خوش آن دو بیت را نوشته است.
فکر می‌کنم در قسمت مقدم بتوان تحقیقاتی روی آن انجام داد، در مورد صفحه‌ها هم می‌توان کارهایی کرد؛ صفحه اول آن هم یک سرلوحه خوب به رنگ لاجوردی و طلایی دارد که قابل بررسی است. بقیه پژوهش مربوط به ساختار فیزیکی و تجزیه و تحلیل نگارهای آن به لحاظ ترکیب‌بندی و اجزاست.
- آیا از استادان و پژوهشگران صاحب‌نام حوزه نگارگری در ایران هم کمک خواهید گرفت؟
تلاش این است که این اتفاق بیفتد. البته اگر بخواهیم دامنه کار بیشتر شود زمان کم می‌شود. از طرف دیگر چون دسترسی به این نسخه در ایران امکان‌پذیر نیست قصدمان این است تا ابتدا کتاب به صورت یک معرفی تحلیلی به صورت نفیس منتشر شود.
بعد چشم‌های متخصص به صورت رایگان می‌توانند از این مجموعه استفاده کنند و پژوهش‌های عمیق‌تری روی آن انجام شود.
