داستان بزرگراه‌های ناتمام پایتخت

نقطه آغازین بسیاری از بزرگراه‌های شهری تهران چه آنها که در دهه70 ساخته شدند و چه قدیمی‌ترها، به سال‌های1350 برمی‌گردد؛ هنگامی که یک شرکت مهندسان مشاور فرانسوی به‌نام سوفرتو براساس نخستین طرح جامع شهر تهران که در سال1347 به تصویب رسید، از سوی شهرداری تهران دعوت شد تا طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران را طراحی کند. مطالعات ترافیک شهر تهران در سال 1350توسط مهندسان مشاور فرانسوی سوفرتو بر مبنای طرح جامع مصوب شهر تهران در سال 1347تهیه شد. در این طرح الگوهای حمل‌ونقل شهر تهران در طول 20سال آینده مورد توجه قرار گرفت. افق دید این طرح ، سال 70قلمداد شد و برای پایتخت مجموعه‌ای از معابر و بزرگراه‌های شهری و خطوط مترو پیش‌بینی کردند. در واقع الگوی اولیه طرح، شبکه مختلط بزرگراه- مترو بود تا ضمن خدمات رسانی به نواحی مرکزی شهر، ارتباط نقاط پیرامونی تهران را نیز تأمین کند. ساخت بزرگراه‌های شهر تهران ازجمله همت، رسالت، یادگار، امام علی، شهید باقری، نواب، آزادگان، نیایش و صدر - بابایی برای نخستین بار در طرح سوفرتو مطرح شد. ساخت بسیاری از بزرگراه‌ها حتی تا سال67 آغاز نشد و معدودی از این بزرگراه‌ها نیز تا سال54 توسط دو شرکت انگلیسی با نام‌های اوو یوروپ و پارتنرز اینترنشنال لیمیتد تنها در بخش‌هایی در دست ساخت بود.

بزرگراه‌هایی که فقط نامی از آنها شنیده می شد

نام‌ها بسیارند؛ بزرگراه مسیل تهرانپارس، بزرگراه شرق، بزرگراه ایوبی، بزرگراه شهستان شمالی، بزرگراه سرخه‌حصار، بزرگراه لشگرک، بزرگراه پارک‌وی، بزرگراه 76متری شمال عباس‌آباد، بزرگراه اوین و بسیاری از نام‌های دیگر سال‌ها روی نقشه نوشته می‌شدند و در شهر خبری از حضورشان نبود. درست در روزهایی که بسیاری از شهرهای بزرگ جهان در اندیشه توسعه بزرگراه‌ها بودند، حضور سوفرتو در تهران و ایجاد حلقه‌های بزرگراهی می‌توانست امید بخش باشد اما خیلی زود ساخت بزرگراه‌های تهران به سرنوشتی منتهی شد که تا سال‌ها گریبان پایتخت را گرفت. حلقه بزرگراهی تهران در همان روزهای اول از توسعه بازایستاد.

سال‌ها دست روی دست گذاشتن

تازه بزرگراه ایوبی(شیخ فضل‌الله) به جنوب شهرک غرب رسیده بود. در سال‌های1352 تا 54 دو شرکت انگلیسی با نام‌های اوو یوروپ و پارتنرز اینترنشنال لیمیتد براساس طرح سوفرتو کار ساخت بزرگراه شمال عباس‌آباد (شهید همت) را آغاز کردند که براساس آن بزرگراهی از ورودی تهران در جاده تهران- کرج تا جاده دماوند امتداد می‌یافت و در واقع مسیر بیرونی تهران و بزرگ‌ترین مسیر غربی و شرقی پایتخت را شکل می‌داد. در سال54 ادامه این طرح از بزرگراه ایوبی(شیخ فضل‌الله نوری) تا خیابان شریعتی در دو فاز مورد مطالعه قرار گرفت اما احداث تنها 5/5کیلومتر از این بزرگراه بیش از 16سال طول کشید چرا که این دوشرکت در جریان ساخت این بزرگراه از سوی شهرداری تهران موظف شدند تا زیرسازی‌های لازم برای ایستگاه متروی همت را نیز انجام دهند. این دو شرکت به‌دلیل دخالت شهرداری در کارشان ساخت بزرگراه همت را متوقف کردند و بزرگراه همت از شهرک غرب تا حوالی بزرگراه کردستان بیشتر پیش نرفت. همزمان ساخت بزرگراه رسالت نیز که به‌عهده این دو شرکت گذاشته شده بود، به‌دلیل این اختلاف در همان ابتدای کار متوقف شد و داستان ساخت بزرگراه‌های تهران در همان روزهای نخست به پایان رسید.

اولین بزرگراه‌های تهران

تهران تا سال54 تنها سه بزرگراه داشت؛ بزرگراه‌هایی که اکنون به نام‌های شهید چمران، شهید مدرس و شیخ فضل‌الله می‌شناسیم. در سال54 نیز بزرگراه 76متری شمال عباس‌آباد به حلقه بزرگراهی تهران پیوست اما طرح سوفرتو همچنان ناتمام بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از هشت‌سال دفاع‌مقدس دوباره طرح سوفرتو روی میز مدیران وقت شهرداری قرار گرفت. بنابراین از سال67 ساخت بزرگراه‌های تهران دوباره رونق گرفت. خیلی زود قراردادهای مختلف برای ساخت بزرگراه‌های تهران بسته شد اما این‌بار نه شرکت‌های خارجی که شرکت‌های داخلی طرف قرارداد شهرداری بودند. از سال67 تا سال75 شهر تهران به شکل کارگاهی بزرگ درآمد و بسیاری از طرح‌های بزرگراهی در این دوره ساخته شد.

همت:

در اواخر سال1355 طرح نهایی ساخت این بزرگراه از سوی دو شرکت انگلیسی اوو یوروپ و پارتنرز اینترنشنال لیمیتد به شهرداری وقت ارائه شد. براساس این طرح بعد از تعطیلات نوروز1356 این طرح برای ساخت 5/67کیلومتر بزرگراه، قابلیت اجرا می‌یافت. همچنین شهرداری تهران مبلغ 22میلیون و 414هزار ریال برای طراحی و نظارت بر اجرا به این دو شرکت پرداخت کرد.اما کار ساخت بزرگراه شمال شهستان، پس از تعطیلات نوروز آغاز نشد. برخلاف پیشنهاد این دوشرکت، شهرداری از آنان خواست تا طرح مطالعه تونل زیرزمینی برای احداث ایستگاه و تونل مترو زیر این بزرگراه را در محدوده شمال اراضی عباس‌آباد (شهستان) را آغاز کند. اما این دوشرکت از اجرای این کار به‌دلیل آنکه در قرارداد اولیه‌شان نبود سرباز زدند و از اجرای کل پروژه صرف‌نظر کردند.زمان گذشت. با پیروزی انقلاب اسلامی طرح احداث این بزرگراه نیز متوقف شد. با آغاز جنگ تحمیلی نیز کمتر اراده‌ای برای ساخت این بزرگراه وجود داشت اما در طول این سال‌ها بزرگراه همت براساس طرح مورد مطالعه به‌تدریج و در عرض 16سال به پل ونک رسید. یعنی مسیری کمتر از دو کیلومتر.سال67 بسیاری از پروژه‌های بزرگراهی در دستور کار شهرداری وقت قرار گرفت و از آن میان بزرگراه همت نیز در اولویت قرار گرفت.

ساخت پل‌های فجر و تقاطع‌های گوناگون آغاز شد و در سال70 تقاطع همسطح همت و کردستان مورد مطالعه قرار گرفت اما به اجرا در نیامد. همزمان مسیرهای غربی این بزرگراه در غرب نیز مورد مطالعه قرار گرفت و به‌صورت منطقه‌ای به اجرا درآمد. هنگامی که در سال72 مجموعه پل‌های فجر که تقاطع غیرهمسطح بزرگراه همت با بزرگراه مدرس به بهره‌برداری رسید، بخش شرقی آن نیز تا سه‌راه‌ضرابخانه مورد بهره‌برداری قرار گرفت و در ادامه این بزرگراه تا سال‌های بعد به بزرگراه امام علی رسید. در سال75 مطالعه ساخت بزرگراه شمال عباس‌آباد که دیگر به بزرگراه شهید همت معروف شد، از غرب مسیل کن تا پارک چتیگر مورد مطالعه قرار گرفت. در همین سال نیز این بزرگراه از غرب توسعه کمی یافت و به حوالی بزرگراه یادگار امام فعلی رسید و در نهایت در سال76 حدود هفت‌کیلومتر از این بزرگراه از پونک تا بزرگراه مدرس به بهره‌برداری رسید. همزمان در این سال در دو منطقه غرب شهرک غرب و شرق بزرگراه مدرس عملیات احداث این بزرگراه در جریان بود. توسعه این بزرگراه در غرب به نام بزرگراه شهید خرازی و در شرق به نام بزرگراه شهید زین‌الدین همچنان ادامه دارد.

کردستان:

برای نخستین بار طرح احداث بزرگراه کردستان به‌عنوان یک معبر 45متری در قسمت مرکزی تهران از بزرگراه شهید گمنام تا بزرگراه چمران به طول هشت کیلومتر در سال67 براساس طرح سوفرتو مورد توجه شهرداری تهران قرار گرفت. نخستین مطالعه برای ساخت بزرگراه کردستان در اوایل سال67 شروع شد و خیلی زود مطالعات به پایان رسید و دوسال بعد ساخت این بزرگراه آغاز شد. برای سرعت بیشتر در ساخت مشاوران پیشنهاد دادند تا این بزرگراه در دو قسمت احداث شود. قسمت اول از بازار قزل‌قلعه به طرف شمال تا پل شیخ‌فضل‌الله‌نوری و قسمت دوم از پل شیخ فضل‌الله (بزرگراه همت) تا خیابان ونک. این پیشنهاد از سوی شهرداری تهران تصویب شد و کار ساخت بزرگراه از شهریور سال69 شروع و سه‌سال بعد در شهریور72 به پایان رسیده است و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. طول این بخش از بزرگراه در حدود چهارهزار و 400متر بود و مطالعه برای ادامه ساخت این بزرگراه نیز همزمان با اجرای این بخش از بزرگراه ادامه یافت. تا سال‌ها بعد بزرگراه کردستان به بزرگراه نیایش رسید اما بزرگراه نیایش، ایستگاه آخر کردستان بود. تا سال‌ها این بزرگراه پشت معارضان ملکی قدرتمند باقی بماند و همچنان مسیرش ناتمام. بزرگراه کردستان در ادامه مسیرش سه‌تقاطع خواهد داشت؛ تقاطع بزرگراه نیایش و کردستان، تقاطع بزرگراه کردستان و خیابان جنوب نمایشگاه، تقاطع بزرگراه کردستان و بزرگراه چمران که پایان بزرگراه هشت‌کیلومتری است. اما معارضان ملکی این بزرگراه عبارتند از: سه‌معارض؛ سازمان صدا‌وسیما به مساحت 32هزار مترمربع، باشگاه فرهنگی ورزشی انقلاب به مساحت 51هزار مترمربع و نمایشگاه بین‌المللی به مساحت 21هزار و 500مترمربع.

یادگار:

بزرگراه صد که بعدها به بزرگراه یادگار حضرت امام تغییر نام داد، قرار بود نخستین بزرگراه تهران باشد که شمال شهر را به جنوب پایتخت متصل کند. این بزرگراه علاوه بر اتصال شمال و جنوب نقش یک رینگ بیرون شهری را نیز می‌توانست ایفا کند. به همین منظور اگرچه ساخت آن در طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک که توسط شرکت فرانسوی سوفرتو در سال1350 تهیه شده بود اما مطالعه برای ساخت آن از سال67 آغاز شد و خیلی زود در نخستین سال‌های دهه70 به اجرا درآمد. تا پیش از سال70 برخی از بخش‌های بزرگراه صد(یادگار) در بخش‌های شمالی بزرگراه شیخ‌فضل‌الله و جلال آل‌احمد مورد مطالعه قرار گرفت و به‌تدریج در مرحله ساخت قرار گرفت. اما هیچ‌یک از بخش‌های این بزرگراه مورد بهره‌برداری قرار نگرفت. سال71 ساخت بزرگراه یادگار به‌صورت جدی‌تر آغاز شد و مطالعات تقاطع‌های مختلف آن نیز به ثمر نشست. در این سال، مطالعه برای احداث تقاطع‌های اصلی این بزرگراه با خیابان ایوانک در غرب شهرک غرب که به نوعی شمالی‌ترین بخش این بزرگراه محسوب می‌شد، آغاز شد. همزمان مطالعه تقاطع‌های شیخ فضل‌الله، ستارخان، خیابان قزوین، خیابان امام‌خمینی، خیابان آزادی، بزرگراه همت، رسالت و جلال نیز مورد مطالعه قرار گرفت و برای نخستین‌بار ساخت بزرگ‌ترین پل بزرگراهی پایتخت نیز مورد مطالعه قرار گرفت.

پل بزرگراه یادگار امام با طول تقریبی 2/5 کیلومتر بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین پل بتنی موجود در شهر تهران بود که از شهرک ژاندارمری آغاز و پس از گذر از بزرگراه جلال آل‌احمد، خیابان سازمان آب، خیابان ستارخان، بزرگراه شیخ فضل‌الله‌نوری و خیابان حبیب‌الهی به خیابان زنجان می‌رسید. در سال72 مطالعات با تأخیر به پایان رسید و شهرداری تهران به‌صورت رسمی انجام این پروژه را به پیمانکار ابلاغ کرد و کار از مهر72 آغاز شد. د ر سال 67 قرار بود طرح به‌مدت 48‌ماه به اجرا درآید که با اندکی تأخیر این طرح در سال74 پایان یافت.

رسالت:

بزرگراه رسالت تا سال69 از خیابان دماوند شروع و به بزرگراه جهان‌کودک(آفریقا) منتهی شده بود. طول تقریبی این مسیر در حدود 11/5 کیلومتر بود. تا سال71 توسعه بزرگراه رسالت تنها تا مسیر پیش‌بینی شده برای سال60 طرح سوفرتو بود. یعنی توسعه بزرگراه رسالت براساس طرح توسعه حمل‌ونقلی سوفرتو یک دهه عقب مانده بود. بنابراین در سال69 مطالعات اولیه برای توسعه بزرگراه رسالت آغاز شد. مطالعه برای ساخت بزرگراه رسالت در غرب اما همزمان با طراحی تونل در منطقه مرکزی براساس طرح سوفرتو شروع شد. در سال71 طرح احداث بزرگراه رسالت از بزرگراه شیخ‌فضل‌الله‌نوری مورد مطالعه قرار گرفت.

براساس این طرح این بزرگراه از شرق استادیوم آزادی شروع و تقریبا به موازات آزاد‌راه شمال عباس‌آباد (بزرگراه شهید همت فعلی) به سمت شرق ادامه داشته و در نهایت به آزادراه سرخ‌حصار در شرق تهران می‌رسید. طول این بزرگراه نیز حدود 26کیلومتر برآورد شده بود و درصورت احداث با توجه به کمبود مسیرهای پیوسته شرقی و غربی در شهر تهران بزرگراه رسالت در شبکه ارتباطی از اهمیت خاصی برخوردار می‌شد. اما تا سال71 بزرگراه رسالت در حد فاصل آفریقا- جاده دماوند ساخته شده بود و دارای ترافیک زیادی بود. نخستین گام برای اتصال بزرگراه رسالت به غرب، عبور از منطقه مسکونی آفریقا، گاندی، ولیعصر، یوسف‌آباد و تپه‌های مشرف به بزرگراه کردستان بود. در سال67 برای نخستین‌بار طرح ساخت تونل رسالت برای اتصال دو بخش غربی و شرقی بزرگراه رسالت مطرح شد. اما ماجرای تونل معروف رسالت پس از گذشت 11سال بالاخره در تیرماه سال85 به نتیجه رسید و این بزرگراه پس از گذشته تقریبا 35سال به بهره‌برداری کامل رسید.