گزارش همشهری آنلاین از نشست نقد و بررسی سمفونی خسوف

 به گزارش همشهری آنلاین در این نشست که در چهارمین روز از ماه محرم آغاز شد، برنامه اصلی به نقد و بررسی آلبوم 107 دقیقه ای خسوف اختصاص داشت اما در کنار آن آلبوم اهل ماتم هم پیش از بخش اصلی برنامه معرفی شد.

اضافه شدن یک بخش تازه به برنامه نقد نغمه
در ابتدای جلسه سیدابوالحسن مختاباد کارشناس مجری مجموعه برنامه های نقد نغمه گفت بر اساس پیشنهاد دوستان به این جمع بندی رسیدیم که در کنار نقد یک آلبوم، به معرفی آثاری از نسل جدید موزیسین­ها بپردازیم،چرا که در نسل نه چندان شناخته شده اهل موسیقی آثاری تولید و عرضه می شود که فرصت معرفی پیدا نمی کنند در حالیکه افکار عمومی و جامعه باید از انتشار این آثار آگاه شوند و به خرید و مصرف آن روی آورند. برخی از این کارها انصافا نه تنها با کارهای بزرگان پهلو می زند که حتی سرتر از آنهاست.بر این اساس، پیشنهاد با آقای سجادی (شاعرو ترانه سراو مدیریت موسیقی سازمان فرهنگی وهنری شهرداری تهران) در میان گذاشته شد و ایشان از این کار استقبال کردند. سپس از دوست منتقدم آروین صداقت کیش که تقریبا مسائل مربوط به موسیقی جدی و هنری ایران را در شقوق مختلف، از انتشار کتاب تا آلبوم و سی دی پی گیری می‌کنند و علاوه بر آن از دانش فنی و کارشناسانه ای در این زمینه برخوردارند ،خواهش کردم فهرستی از کارهای تازه منتشره را در نظر بگیرند و بر همان اساس هر جلسه یکی از این کارها را در اندازه 20 دقیقه از وقت برنامه معرفی و بخش‌­های کوتاهی از آن را پخش کنیم.

آلبومی که اقای صداقت کیش برای این جلسه در نظر گرفته است«اهل ماتم» نام دارد که کار محسن شریفیان، نوازنده و پژوهشگر موسیقی، است که انتشارات ماهوردر دو سی دی منتشر کرده است.

پس از آن صداقت‌کیش کارشناس و منتقد موسیقی گفت: محسن شریفیان را بیشتر به عنوان نوازنده ای مطرح در کشور و خارج از مرزهای ایران می شناسند اما او در ضمن به عنوان فردی که علاوه بر نواختن نی انبان کار تحقیقاتی هم می کند، در ایران شناخته شده است. آلبوم «اهل ماتم» نمونه ی شنیداری کتابی با همین عنوان است که بعد از سالها توسط انتشارات ماهور بازنشر شده است. چاپ نخست آن کتاب در سال 83 منتشر شد و در اختیار علاقمندان قرار گرفت. به نظر می رسد در باز نشر آلبوم تغییرات اندکی صورت گرفته است مثلا در بخشهایی از سی دی، صدای عزاداری زنانه اندکی نسبت به نمونه ی اصلی که در سایت گروه مروارید لیان موجود است، بم تر شده.

این منتقد موسیقی افزود: «اهل ماتم» مجموعه ای از آیین های مذهبی-موسیقایی بوشهر است و از دیدگاه موسیقی شناسان و مردم شناسان می تواند بسیار با ارزش باشد. اما با وجود حضور پررنگ آیین های عزاداری محرم در این سی دی نمونه های دیگر عزاداری نیز به چشم می خورد مثلا قطعاتی که در آن عزاداری های ماه رمضان دیده می شود یا آوازهایی مردم برای از دست دادن عزیزان خود از آنها استفاده می کنند. نکته ای که این سی دی را خاص می نمایاند گنجاندن عزاداری های زنان در رابطه با محرم است. نکته ای که لااقل در سی سال اخیر نمونه ی منتشر شده ای از آن را نمی شناسم. بخش دیگر آهنگ ها به رجز خوانی ها و شاهنامه خوانی تعلق دارد که به نظر من از نظر موسیقایی جالب است.

در این لحظه مختاباد اشاره کرد به استفاده از این موسیقی برای تیتراژ سریال مختارنامه که در نشست سال گذشته نقد نغمه مورد بررسی قرار گرفته بود.

صداقت‌کیش با اشاره به پیشینه تحقیق روی موسیقی منطقه بوشهر از زنده یاد محمدتقی مسعودیه یاد کرد که برخی از نغمه های این موسیقی را گردآوری کرده و پس از تحلیل بسیار دقیق آنها در کنار همکارش یوزف کوکرتز، در حدود چهل سال قبل (1973/1353) در کتابی با عنوان «موسیقی بوشهر» انتشار داد. او سپس اشاره کرد که مقایسه ی میان نمونه های موسیقی عزاداری محرم که در کتاب موسیقی بوشهر نغمه نگاری شده و آنها که در مجموعه ی اهل ماتم گردآمده؛ گاه نشان از شباهت هایی میان ساختار موسیقی (در عین تفاوت کلام) و گاه برعکس، دارد و در هر حال مطالعه ی دقیق آنها برای اهل پژوهش احتمالا می تواند نشانگر تغییراتی باشد که ظرف سه دهه (اوایل دهه ی 1350 تا اوایل 1380) در موسیقی یا کلام این آیین ها رخ داده است. در عین حال او یادآوری کرد که متاسفانه آلبوم اطلاعات مربوط به زمان ضبط هر یک از نمونه ها را همراه ندارد و این کار را دشوار می کند.

صداقت کیش با اشاره به موسیقی های عزاداری محرم که امروزه در شهرهای بزرگ مورد استفاده است، گفت: این نغمات بیشتر بر وجه غمگین کننده تاکید دارند تا ایجاد شور و حماسه یا احساسات دیگری که می توان در کل مجموعه ی تراژدی عاشورا سراغ گرفت. و سپس افزود: در این مجموعه بجز جنبه ی غم و عزاداری جنبه ی شورانگیزی و شادی دردمندانه هم در برخی از قطعات دیده می شود مانند مجلس عروسی علی اکبر.

این کارشناس موسیقی پس از پخش 6 قطعه از این آلبوم اضافه کرد: این مجموعه اطلسی است از آیین های مرتبط با عزاداری مخصوصا در بخش هایی از منطقه ی جنوب و استان بوشهر که متاسفانه بسیاری از آنها در معرض نابودی بوده و بر اساس اشاره ی گردآورنده ی آلبوم در حال حاضر فقط در برخی از روستاها اجرا می شود و در شهرها تقریبا فراموش شده است.

نقد و بررسی  آلبوم خسوف

پس از معرفی آلبوم «اهل ماتم» نوبت به نقد و بررسی آلبوم خسوف به آهنگسازی محمد سعید شریفیان رسید. در این پانل تخصصی نادر مشایخی به عنوان منتقد و سید ابوالحسن مختاباد به عنوان مجری کارشناس به بررسی این آلبوم پرداختند.

در ابتدای این پانل مختاباد توضیح داد: کار بروی این آلبوم در سال 1375 بر اساس تحقیقات میدانی آقای شریفیان شروع شد و البته با حمایت‌های آقای مرادخانی (علی) که مدیریت مرکز موسیقی وقت ارشاد را بر عهده داشتند، کار به مرحله اجرا رسید.

در هر حال سرمایه گذاری روی اثری با این حجم که نزدیک به 200 نوازنده و خواننده داشت و همه اینها باید دستمزد می گرفتند و پنج شب اجرای صحنه ای این کار نیازمند پشتیبانی های مالی بود که تا آنجایی که به خاطر دارم بعد از آن دیگر برای کاری و اثری دیگر تکرار نشد.

پس از آن انتشارات نی داوود نشر آن را به عهده گرفت و در حال حاضر انتشارات هفت اقلیم آنرا توزیع می‌کند.

این آلبوم در دو سی دی بیرون آمد هر سی دی شامل 4 قطعه است و درکل 107 دقیقه کار انجام شده است و در کل ماجراهای واقعه ی عاشورا از سفر امام حسین(ع) از مکه تا کربلا روایت می‌کند.

 در سال 1385 ارکستر سمفونیک تهران به رهبری لوریس چکناوریان به مدت پنج شب آن را در تالار وحدت، اجرا کرد که البته در اجرا، برخی از نوازندگان و خوانندگان گروه کر از کشور رومانی به این ارکستر پیوسته بودند . در آن سالها اجرای صحنه ای آن کار بزرگی بود در کشور رومانی هم این کار اجرای صحنه ای داشت .

پرداختن به وجه حماسی کار امام حسین برایم مهمتر بودمغفول مانده بود

پس از آن قطعه ی اول این آلبوم پخش شد و بعد محمد سعید شریفیان آهنگساز این آلبوم با گله مندی از کیفیت پخش موسیقی سالن افزود: در سال 1376 این کار به پایان رسید. از سالها قبل علاقه داشتم که کاری درباره ی عاشورا و وقایع آن انجام دهم زیرا این حماسه ، به انواع و اقسام و فرم ها در دل ما جا دارد. در سال 76 شرایطی پیش آمد که توانستیم حمایتهایی را جذب کنیم که این کار انجام شود به هرحال اقتصاد هنر را نمی توان نادیده گرفت. کارهای بزرگ عوامل زیاد و پیچیده ای دارد که وزارت فرهنگ و ارشاد باید آنها را حمایت کند. پس از دو سال و نیم کار تحقیقاتی میدانی ، سه سال هم کار بلاتکلیف بود. این کار در بخش کرال پیچیده بود به همین سبب با عده ای خارج از کشور شروع کردیم حدود 200 نوازنده و خواننده جمع شدند و در داخل و خارج اجراهای متعددی داشتیم بعد هم در رومانی ضبط شد و حالا هم در اختیار مردم است.

مشایخی: خسوف کاری ارزشمندو شنیدنی است

نادر مشایخی  دانش آموخته ی موسیقی از دانشگاه وین که در مقام منتقد در این جلسه حضور داشت، گفت: من از قبل پارتی تورهای آقای شریفیان را می شناختم چون در دوره ای خاص در ارکستر سمفونیک قرار بود ، این کار را اجرا کنیم که بعدا نمی دانم به چه دلیلی کار اجرا نشد. اما این کار را برای اولین بار هفته ی پیش شنیدم. خوشحال شدم چون این نوع موسیقی انسان را از زمان و مکان جدا می کند. سئوال و جواب دارد و انگار به لحاظ ذهنی روی تاب قرار داری و تاب می خوری و یواش یواش خارج می شوی نکته ی بعد انتقال مفهوم است که به نظر من خوب صورت گرفته آهنگساز سعی کرده تا تاسوعا و عاشورا را از جنبه ی حماسی به تصویر بکشد. از طرف دیگر درگیر هارمونی نمانده بلکه به هارمونی نقش داده و در تمام آکوردها این محسوس است در این آثار تمام آکوردها نقش دارند بخاطر همین در خیلی از مواقع متوجه نمی شوی که آکورد و گام اصلی کدام است و آنرا آزاد گذاشته است. از طرف دیگر حالت ملودیک اثر به بداهه نوازی نزدیک است متاسفانه پارتی تور این اثر در دسترس نبود اما درباره ی فرم کار سئوالات زیادی به نظرم می رسد مثلا در اروپا فرم بیان شش گانه است مثلا با چه شروع شود کی مسئله باز شود در بدنه ی اصلی چه گفته شود و نتیجه گیری چگونه باشد اما در اینجا نمی دانم به لحاظ فرمال آهنگساز به چه اندیشیده است؟

شریفیان: 9 نوحه مختلف  قدیمی مبنای اصلی موومان های من شد

شریفیان با بیان این مسئله که برای آهنگسازان بسیار جذاب است که کار به این شکل موشکافانه بررسی می شود افزود: سمفونی خسوف هم مانند کارهای کلاسیک و سوژه های مذهبی یک روایت دارد . همانطور که کار را شنیده اید ، طولانی است 107 دقیقه کار ؛ یک مقدمه دارد و روایت از واقعه های مختلف ،‌ مثل تاسوعا، عاشورا و شام غریبان که به لحاظ ساختار و فرم هر کدام با دیگری متفاوت است . اول فکر کردم برای اینکه شنونده بفهمد کجای کار است؛ نریشن یا دکلمه بیاورم اما بعد به نظرم جالب نیامد. بدنبال راهکار دیگر بودم که به نظرم رسیدنوحه های قدیمی و اصیل را گزینش کنم که دارای زیباشناسی ظریف هستند. با انتخاب 9 تا از این نوحه ها که هر کدام شاخصه های مختلفی دارند ؛ کار را دنبال کردم اینگونه شد که واقعه های مختلف، متفاوت شد. مثلا در قطعه ی دوم حرکت کاروان را داریم که هیچ بار دراماتیکی ندارد . در آنجا تک خوانی سنتی داریم. در تحقیقاتم در این بخش نوحه ی سنتی بود که تقریبا فراموش شده بود این نوحه خمیر مایه ی موومان من شد و از دل آن هشت قطعه کار بیرون آمدو مثالهای دیگر که در نقاط دیگر دیده می شود.

در ادامه مشایخی اضافه کرد: در اینجا برای من دو سئوال مطرح شده یک متنی که استفاده کرده اید متن نوحه هاست و بعد در این قطعات حماسی بودن برای شما ارزش داشته یا سوگواری ؟

آهنگساز مجموعه ی خسوف پاسخ داد : اول سئوال دوم شما را پاسخ می گویم. مقوله ی عاشورا برای خیلی ها بحث صرفا دراماتیک نیست . درست است که واقعه ای دلخراش است اما در عین حال ،‌حماسه ای در اوج است که آن را ماندگار کرده. حماسه ای در درون تراژدی که هر کدام روندی را دنبال می کند. برای مثال در قطعه سوم سی دی دوم روز عاشورا شعر می گوید( ای عاشقان ..... ای تشنگان ......) بحث تراژدی نیست از موضع ضعف دیده نمی شود شور و حس حماسی است من دنبال ادبیات می گشتم ادبیاتی که بدلم بنشیند کم بود این مسئله دست مرا بسته بود تا اینکه با زنده یاد بیژن ترقی نشستیم و دیدگاه های خودمان را مطرح کردیم که توانست اشعاری را بنویسد. ما در بحث کرال درک شعر را هم داشتیم . معمولا در کر( آواز دست جمعی ) خود کلمات نامفهوم می شوند. بنا براین برای این کار بهتر است اشعار یک بیت یا نیم بیت باشند. در بخش ششم هم از مناجاتهای خواجه عبداله انصاری استفاده کردم ؛ بخش آخر هم مرحوم حسان.....؟

در ادامه مختاباد پرسید با توجه به غنایی که در شعر و ادبیات عاشورایی وجود دارد که از محتشم کاشانی ، عمان سامانی و چند تن دیگر بجا مانده  و حتی در مثنوی مولوی هم اشاره ای به ماجرای  روز کربلا شده است ،چرا به این آثار و مخازن مراجعه نکردید؟

شریفیان پاسخ داد: برخی از این منابع بعد از اجرا به دستم رسید و افسوس خوردم که ای کاش قبلا می دیدم بعد هم این نوع ادبیات بیشتر جنبه ی سوگواری دارد و به نظر من قضیه ی عاشورا را کوچک می کند من بدنبال حماسه و بزرگ کردن ماجرا بودم.

در آهنگسازی  به سبک و استیل خاصی خود مرا منحصر نمی کنم

در ادامه ی بحث شریفیان اضافه کرد: در قسمت سوم که طواف است نیم بیتی است کنترپوان 6 خطی است . تقسیم بندی فقط مردانه بعد فرم عوض می شود زنانه می شود و بعد برمی گردد. من در اینجا نسبت به نیازی که حس کردم این کار را انجام داده ام در آهنگسازی معتقد به استیل خاصی نیستم آنچه مهم است زیبایی شناسی کار است.

مشایخی آهنگساز و منتقد در ادامه گفت: من هر روز یک قطعه را شنیدم به نظر من هر قطعه به خوبی تمام می شودو وارد قطعه و داستان بعدی می شویم حجم ارکستر شما در این کارها چقدر بود؟

شریفیان پاسخ داد: دلم می خواست از کُر ایرانی در این ارکستر استفاده کنم اما در عمل و اجرا بدلیل کمبودها از رومانی خواننده و نوازنده آمد و بدین ترتیب حجم ارکستر بالا رفت و رسید به دویست نفر. اما در سالن مشکلات صدابرداری داشتیم تالار وحدت سالن موسیقی نیست و آکوستیک خوبی ندارد ما مجبور بودیم رفلکتور ببندیم اما با این حجم گروه این امکان هم وجود نداشت. بعد تنها راه ماند تقویت برخی از نت ها و صداها بصورت الکترونیک که در سی دی اصلاح شده است.
در ادامه مختاباد، از هوشنگ کامکار مدرس و آهنگساز موسیقی خواست نا نظرات خود را درباره ی این آلبوم بیان کند.

هوشنگ کامکار: خسوف ارکستراسیون درخشان و حجیمی دارد

 پس از آن نوبت به هوشنگ کامکار رسید که به پشت تریبون آمده و درباره کار صحبت کند. او که در زمینه قطعه نویسی و انتشار آن در چند سال اخیر چهره ای نسبتا پرکار نشان داده است با اشاره به این نکته که اجرای صحنه ای کار را دیده بود اما البوم را در چند روز گذشته شنید و نکاتی را به نظرش رسید که به انها اشاره خواهم کرد  گفت : به نظر من آلبوم«خسوف» یکی از با ارزش ترین کارهایی است که آهنگساز برای دل خود نوشته است زیرا برخی از دوستان آهنگساز که سمفونی های زیادی هم نوشته اند قبل از نوشتن تنها به فکر امضای قرارداد هستند.

چندی پیش هم در تلوزیون شنیدیم که می گفتند بتهون هم کار سفارشی می نوشته. به نظر من دوتا نت گرد و چند تا آکورد نمی شود سمفونی و نمی توان این کارها را با موسیقی باخ و بتهون مقایسه کرد. در هر صورت برگردیم به این اثر به نظر من آهنگساز این اثر هم با تکنیک غرب آشنا بوده و هم موسیقی ایرانی . ارکستراسیون درخشان و حجیم در آن به چشم می خورد و بجا از سازها استفاده شده همه ی سازهای ارکستر هم بکار گرفته شدند. در ابن اثر تاثیر زیادی از گوستاو مالر مخصوصا در ترانه های زمین شنیدم . کارهایی که رنگ صوتی جداگانه ای داشتندخوب استفاده شده اند. استفاده از سازهای برنجی برای نشان دادن عزا هم ایده ی خوبی بود. جالب بود که از موسیقی آتنال همزمان با ملودی های تنال استفاده شده این کار را بسیار جذاب کرده بود. دیسونانس ها هم بجا بکار برده شده بودند اینکه از تکنیک های جهان بتوان بجا استفاده کرد اشکالی ندارد گروه کر حرفه ای بود و از تمام تکنیک ها استفاده شده بود. ملودی های سلوی تکخوان هم که در دستگاه شور بود جذاب به نظر می آمد . در این اثر از تکنیک لاین لاین استفاده نشده انچه که در ضبط موسیقی کشور باب شده هر کس ساز خود و خط خودش را می زند و می رود و نفر بعد می آید و در نهایت یکی این ها را میکس می کند که این خوب از کار در نمی آید و سبب می‌شود روح و احساس کار انتقال نیابد.

اما آنچه از نظر من نقطه ی ضعف این اثر بود مفهوم نبودن صدای کر بود و صدای پایین خواننده سلو در مقابل ارکستر. به نظر من آنچیزی که آثار اینچنین را در بین جهانیان جاودان می کند استفاده از سازهای بومی و ایرانی است که خود آنها (کشورهای خارجی)در ارکستر ندارند وگرنه آنها هر روز صدای ویولون سل یا باقی سازهای ارکستر را در موسیقی خود می‌شنوند.

شریفیان در پاسخ به گفته ی این صاحبنظر موسیقی گفت : ارکستر سمفونیک مقوله ای ایرانی نیست . بعد هم نباید فراموش کنیم که هر سوژه در مرحله ی اول یک ساختار دارد . به نظر من کلمه در این اثر بر موسیقی ترجیح ندارد بلکه موسیقی به کمک کلام می اید و انجا که کلام نمی تواند سخن بگوید موسیقی آغاز می‌شود و احساسات خاصی را بیان می‌کند.

اگر شعر مهم نبود چرا مدتها دنبال شعر می گشتید
هوشنگ کامکار با انتقاد از گفته های شریفیان گفت اگر کلام در خدمت موسیقی بود چرا شما مدتها دنبال شعر می گشتید ؟ بعد هم خواننده برخی از صداها را اضافه کرده بود تا ملودی کامل شود.

شریفیان در خصوص پرداخت به مقوله کلام در موسیقی به طوری که کلام در تمامی موسیقی کرال کاملا مفهوم باشد، گفت:به نظر من چنین برداشت و نگاهی به موسیقی کرال و کلام در این فرم برگرفته از نگرش سنتی از موسیقی ایرانی است که در آن همه چیز بر اساس و مدار کلام می گردد . این طرز نگاه باعث می شود موسیقی بیکلام از اهمیت کمتری برخوردار شود و سبب می شود تا تمامی اهمیت و بار اصلی موسیقی روی ملودی خط آوازی قرار گیرد که به دنبال آن و به نظر من کمک به مقوله هایی همچون سیطره خواننده بر موسیقی ایرانی می شود در حالیکه اگر این گونه بود ، چه نیازی به استفاده از گروه کر، می توانستیم یک یا چند خواننده را برای این کار به خدمت می گرفتیم تا تک خوانی کنند.

این درحالی است که در موسیقی کرال و سمفونیک کلام نقش متنوع تری بر عهده دارد که در ان انواع و اقسام تکنیک های کر نویسی ، رنگ آمیزیهای مختلف صوتی و آوازی و تصویرسازی های عمیق تری از کلمات انحام می گیرد و به دین گونه استفاده فراتری دارد. چنانچه بخواهیم صرفا به مفهوم بودن کلمات در گروه کر دقت کنیم می بایست که از بسیاری مقولات مهم و ارزشمند موسیقایی صرف نظر کنیم. در اینجا و در اثر خسوف عمدا این عمل موسیقایی انجام شده و لذا ساختار شکنی در استفاده سنتی از مقوله کلمه اتفاق می افتد. این در حالی است که می¬توان به راحتی و سهولت کامل کلیه صداهای جمعی خوانندگان را به صورت اکتاو یا یونیسون قرار داد. تا کلمات همیشه کاملا مفهوم باشند ولی در عوض بسیاری از ساختارهای خلاقانه ، فنی وزیبایی را در مقوله کرنویسی از دست خواهیم داد.

این اصول یاد آور آن است که معمولا ما در ایران موضوعات مختلفی را از قبل می گیریم و آنها را در سطح خود نزول می دهیم و سپس این کار را بومی سازی می نامیم در حالی که می توان خود را بالا کشید و لذا تاریخ و گنجینه های بیشماری از تکینک ها و صدا سازی های بسیار جذاب را از دست نداد.

در ادامه این نشست هوشنگ کامکار و شریفیان بر سر چگونگی سفارش و این که آیا سفارش دهنده مهم است یا سفارش گیرنده به بحث پرداختند که خبر آن پیش از این در همشهری آنلاین منعکس شده بود.

 مناقشه شریفیان و کامکار بر سر سمفونی های سفارشی

 در پایان این نشست برخی از مخاطبان نشست پرسش‌هایی را مطرح کردند که مشایخی و شریفیان به آن پاسخ دادند.  

از جمله نکات حاشیه‌ای این مراسم کیفیت صوتی بسیار پایین‌ دستگاه‌های پخش صوت سالن شماره دو فرهنگسرای اندیشه بود، به نحوی که هر سه موزیسین شناخته شده حاضر در این نشست ، به کیفیت کار پخش شده ایراد گرفتند و کار به جایی رسید که کارشناس مجری برنامه با اشاره به این که در نشست قبلی هم فردین خلعتبری به وضعیت پخش صوت ایراد گرفته بود از دست‌اندرکاران فرهنگسرای اندیشه خواست برای این مشکل چاره‌اندیشی کنند.