تنوع اقلیم در ایران موجب رویش 7176 گونه گیاهی و زیست 517 نوع پرنده، 208 خزنده ، 170 گونه ماهی و 162 پستاندار و 22 گونه دو زیست شده است.
این سرزمین پهناور با این مجموعه گرانبهای جانوری – گیاهی تا کمتر از نیم قرن پیش، در معرض هجوم فرآیند مدرنیته وارداتی قرار داشت (که در مجالی دیگر می‌توان پارامترهای مدرنیته وارداتی و تبعات منفی آن را بر منابع طبیعی برشمرد) نیازهای اولیه زندگی انسانی (در تمدن معاصر) باعث شد که انسان، خواسته یا ناخواسته، آگاهانه یا ناآگاهانه، مسبب تخریب و انهدام طبیعت باشد.
اما ما هم مانند سایر جوامع، با درک شرایط اقلیمی و شناسایی منابع طبیعی، قوانینی برای جلوگیری از آسیب‌های انسانی وضع و عبارت «حفاظت محیط زیست» را در کشورمان بسط داده‌ایم.
مرور یک حرکت
در سال 1335 کانونی تحت عنوان «کانون شکار ایران» در کشور تشکیل شد و همزمان قانون «حفاظت گونه‌های جانوری» نیز به تصویب رسید، این نخستین اقدام مدون در راستای حفظ جمعیت و تنوع جانوران در ایران به شمار می‌آید.
سال‌ها پیش از این تاریخ، کشورهای دیگر با تشکیل نهادها و سازمانهایی با پشتوانه قانونی محکم گام‌های مؤثری در راه حفظ منابع طبیعی خود برداشته بودند. نخستین تجربه‌های حاصل شده از حفاظت زیستگاههای جانوری در ایران، روشن ساخت که تنها راه حفظ جانوران وحشی و گونه‌های گیاهی در حال انقراض، حفظ زیستگاهها و خاستگاههای آنها است.
از این رو زمینه تأسیس یک نهاد دولتی جدید به نام «سازمان شکاربانی و نظارت بر صید» در سال 1346 فراهم شد، در این سال، سازمان یاد شده به عنوان یک دستگاه مستقل دولتی و زیر نظر شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید، جایگزین «کانون شکار ایران» شد. در قانون‌های مربوط به این سازمان بود که امکان اختصاص بخش‌هایی از کشور به پارک‌های ملی و منطقه حفاظت شده با تعریف‌های معین فراهم شد.
به این ترتیب اولین سنگ بنای «مناطق حفاظت شده» ایران در سال 1346 یعنی 95 سال پیش از احداث اولین پارک ملی جهان (پارک ملی یلواستون – آمریکا) و 19 سال پس از بنیانگذاری اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع (آی،یو،ای،ان) نهاده شد.
در این سال دو پارک ملی و پانزده منطقه حفاظت شده به عنوان نخستین گروه از مناطق حفاظت شده ایران به تصویب شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید رسید.
درک جایگاه محیط‌زیست با مفهومی فراگیر و ضرورت توجه هر چه بیشتر به حفظ آن به دلایلی با تأخیر در ایران اتفاق افتاد!
با این اوصاف درک این مهم باعث شده در سال 1351 «سازمان حفاظت محیط‌زیست» تشکیل شود، با تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست در سال 1353، اختیارات و صلاحیت‌های قانونی جدیدی که تا حدی با ضرورت‌های رشد و توسعه اقتصادی – صنعتی زمان متناسب بود به سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران داده شد.
در همین سال عنوان «پارک حیات وحش» به طور رسمی به «پارک ملی» تغییر یافت. همچنین دو طبقه جدید از مناطق حفاظت شده با عنوان، «پناهگاههای حیات وحش» و «اثر طبیعی ملی» نیز مورد تصویب قرار گرفت. به این ترتیب از سال 1353 مناطق حفاظت شده ایران، براساس، تعریف‌ها و معیارهای قانونی، نظام طبقه‌بندی مناطق، در چهار گروه «پارک ملی»، «اثر طبیعی ملی»، «پناهگاههای حیات وحش» و «منطقه حفاظت شده» طبقه‌بندی معرفی شدند.
علاوه بر این طبقه‌بندی نواحی دیگری نیز با عنوان «منطقه شکار ممنوع»، «تلاب»، «تالاب»، «بین‌المللی» و «ذخیره‌گاه زیست‌کره» تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفت. خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی با نگاه تازه به حفظ محیط‌زیست قوانینی وضع شده که سازمان محیط‌زیست را موظف می‌کند تا مناطقی با ویژگی‌های منحصر به‌فرد اکولوژیک را شناسایی کرده و با تحقیق بر مسایل زیست‌محیطی گونه‌های با ارزش، کمیاب و در حال انقراض گیاهی و جانوری و با حفظ زیستگاههای آنها، در بسط و گسترش مناطق حفاظت شده بکوشد.
در حال حاضر حاصل بیش از چهل سال تاریخ مدون حفاظت مناطق ایران، یکصد و شصت منطقه حفاظت شده برابر با 17/7 درصد مساحت کشور است که تحت عناوین «پارک ملی، اثر ملی طبیعی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده» مدیریت می‌شوند.
از ابتدای پیدایش پارک‌های ملی در ایران تاکنون 19 پارک ملی از مناطق حفاظت شده، تعیین و تعریف شده‌اند. با توجه به ظرفیت بالای مناطق حفاظت شده، در صورت حمایت و توجه کشور ما قابلیت تا ده برابر این رقم را برای احداث پارک ملی و بهره‌برداری‌های گردشگری، آموزشی، تفرجی، داراست.
با توجه به این موهبت بالقوه، بیستمین پارک ملی ایران نیز در شرف تأسیس است. یکی از مناطق منحصر به فرد حفاظتی زیستی ایران ارسباران نام دارد. ارسباران به عنوان منطقه‌ای ویژه به لحاظ پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری، یکی از مناطق حفاظت شده‌ای است که سال‌هاست پروژه‌های شکار ممنوع، حفاظت رویشی و دوره‌های پژوهشی در آن به اجرا درمی‌آید تا از روند تخریبی پوشش گیاهی آن جلوگیری شود و گونه‌های در معرض انقراض جانوری به زاد و ولد متعادلی دست یابند. ارسباران بعد از سپری کردن دوره‌های حفاظتی، قابلیت این را پیدا کرده که بخش‌هایی از آن به پارک ملی ارتقاء یابد و در معرض و دسترس علاقه‌مندان طبیعت قرار گیرد.
این منطقه زیبای کوهستانی از مناطق رویشی نادر و زیست‌کره‌ای ارزشمند برای گونه‌های کمیاب جانوری است. ارسباران واقع در حاشیه جنوبی رودخانه مرزی ارس در استان آذربایجان شرقی، با مساحتی برابر با 80654 هکتار در سال 1352 حفاظت شده اعلام شد، در سال 1355 نیز به دلیل دربرداشتن زیست بوم‌های گوناگون، ارزش بیولوژیک بسیار بالا و گونه‌های گیاهی و جانوری منحصر به فرد، به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره شناخته شد.
علاوه بر آن مساحتی حدود 2900 کیلومتر مربع از دامنه‌های جنگلی آن به عنوان منطقه رویشی ارسباران با جنگل‌های نیمه‌مرطوب نشانه‌گذاری و تحت حفاظت است. پوشش جنگلی این رویشگاه در گذشته‌ای نه‌چندان دور از وسعت بیشتری برخوردار بود. وجود 1072 گونه علفی و 97 گونه چوبی در این منطقه کوچک، نشانه تنوع زیستی گیاهی بسیار زیاد آن است و مهم‌ترین مشخصه آن محسوب می‌شود.
دامنه ارتفاعی 256 تا 2896 متر، بارندگی 275 میلی‌متر و دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتیگراد، منطقه را دارای اقلیم‌های نیمه‌خشک و نیمه‌مرطوب معتدل کرده است.
این منطقه از نظر حفظ ذخایر ژنتیکی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، از جمله گونه‌های گیاهی مهم منطقه می‌توان «آوری، ممرز، گردو، چنار، کیکم، عاق، زرشک، گیلاس، آلبالو، سرخدار، هفت کول، ارسل، زغال اخته، آلوچه، انار وحشی، زالزالک و ... انواع نعنا عیان، پامچال، آلاله و گراس‌ها» را برشمرد. گونه‌های مهم جانوری منطقه عبارتند از: بز، پازن، قوچ، میش، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، سیاگوش، روباه، خرگوش، پلنگ، کبک، قرقاول ارسبارانی، هما، انواع شکاری‌ها، یله مار، تیرک مار، گرز، مار و... .
اما مهم‌ترین و کم‌یاب‌ترین گونه جانوری شناخته شده ارسباران نوعی پرنده نادر به نام «سیاه خروس قفقازی» است که این منطقه یکی از معدود زیستگاههای آن به‌حساب می‌آید. قرقاول ارسبارانی و مارال دو گونه دیگر در معرض خطر انقراض این منطقه هستند که نسل در خطر آنها با برنامه‌های حفاظتی احیاء و جمعیت آنها در حال حاضر آمار مطلوبی دارد.
هماهنگی‌های لازم برای انجام طرح ارتقاء منطقه حفاظت شده ارسباران به پارک ملی با دستگاه‌های مربوط انجام شده است و با تأیید شورای عالی محیط‌زیست بخشی از این منطقه به پارک ملی تبدیل می‌شود. با این حساب در آینده‌ای نزدیک ارسباران به عنوان بیستمین پارک ملی ایران، کانون توجه گردشگران طبیعت و مرکز بهره‌برداری موضوعات اکولوژیستی و پژوهشی خواهد بود.
قرار است بخش مرکزی آن حدود 39 هزار هکتار به پارک ملی تبدیل شود. وجود آثار ارزشمند تاریخی، همچون «قلعه بابک» «دژ طوماسیاش و کلیسای نارینی» در این محدوده، ویژگی برجسته این پارک برای جلب گردشگر محسوب می‌شود.
ضروری است پس از این اقدام فرخنده و پیوستن ارسباران به عنوان بیستمین پارک ملی در فهرست پارک‌های ملی ایران، اقدامی هماهنگ از سوی سازمان‌ها و نهاد‌های ذی‌ربط مانند «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، محیط‌زیست، منابع طبیعی و... » صورت گیرد و شرایطی درخور ارتقای این منطقه حفاظت شده، برای علاقه‌مندان فراهم شود و اطلاع‌رسانی درست و زمینه‌های جذب توریست و زیرساخت‌های رفاهی آموزشی، می‌تواند به معرفی جدیدترین پارک ملی ایران کمک کند تا ارسباران به قطبی در اکوتوریسم بدل شود.
