این قانون اگرچه پس از نزدیک به یک دهه از عمر خود، به دلیل شکست در رسیدن به اهداف تعیین شده، ملغی شد، اما تاریخ تصویب آن نزدیک به سه دهه است که به عنوان روز دندانپزشکی در تقویم‌های رسمی ایران نام گذاری شده است.
اتفاقی که تقریبا به کام هیچ‌یک از اعضای جامعه دندانپزشکی خوش نمی‌آید؛ چراکه دندانپزشکان اهداف این طرح را در منافات منافع صنفی خود و جامعه می‌دانند. حالا 32سال پس از تصویب این قانون، بار دیگر نام آن به عنوان زنگ خطری تازه برای دندانپزشکی ایران به گوش می‌رسد.
مجلس شورای اسلامی بررسی طرحی را در دستور کار خود قرار داده است که در صورت تصویب، زمینه ادامه تحصیل تا مقطع دکترای دندانپزشکی را برای کاردان‌های بهداشت دهان و پرستاران دندانپزشکی فراهم خواهد کرد.
این طرح که با عنوان «الحاق رشته بهداشت دهان و پرستاری دندانپزشکی به بهداشتکاران دهان و دندان وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» در مجلس اعلام وصول شده است، به دانشجویان رشته بهداشت دهان و رشته پرستاری دندانپزشکی وابسته به دانشگاههای کشور، که از سال ۱۳۶۸ فارغ‌التحصیل شده‌اند و یا از تاریخ فوق تا تصویب این قانون مشغول تحصیل در رشته فوق گردیده‌اند، اجازه می‌دهد در صورت سپردن تعهد خدمت در مناطق محروم و روستایی و شهرهای با کمتر از ده هزار نفر جمعیت، از نظر ضوابط آموزشی استخدامی و محرومیت از اشتعال آزاد، مشمول قانون بهداشتکاران دهان و دندان مصوب فروردین سال 1360 شوند.
احیاء دوباره طرح سی ساله
در طرح اخیر مجلس پیشنهاد شده است دانشجویان و دانش‌آموختگان کاردانی بهداشت دهان، از نظر ضوابط آموزشی استخدامی و محرومیت از اشتعال آزاد، مشمول قانون بهداشتکاران دهان و دندان شوند.
طرح تربیت بهداشتکار دهان و دندان و به عبارت صحیح‌تر،" قانون تربیت بهداشت کار دهان و دندان" به‌منظور گسترش خدمات درمانی و بهداشتی در روستا‌ها، با تصویب مجلس در ابتدای دهه شصت در کشور اجرا شد. هدف از تصویب و اجرای این طرح، تربیت نیروهای حد واسط برای خدمت در مراکز بهداشتی و درمانی مناطق محروم روستایی و شهرهای کم جمعیت بود؛ چراکه تا آن زمان جمعیت روستاییان و مناطق محروم ایران کلا از سرویس و خدمات بهداشت و درمان دهان و دندان محروم بودند. این خلاء موجب رشد روزافزون فعالیت افراد فاقد صلاحیت (دندان‌سازان و دندانپزشکان تجربی) در این مناطق شده بود.
طرح بهداشتکاران دهان و دندان در کمتر از ۱۰ سال حدود ۶ هزار نیروی انسانی را در اختیار وزارت بهداشت و سیستم (شبکه بهداشت) گذاشت. اما این وضعیت نیز موقتی بود و علاوه بر تعطیلی طرح، بهداشتکاران با ۶ سال سابقه خدمت، به تدریج در دانشکده‌های دندانپزشکی پذیرفته شدند و با دریافت مدرک دکتری، تمایل آن‌ها به حضور در روستاهای محل خدمت قبلی کاهش پیدا کرد.
کاردان بهداشت، راهکار تامین نیروی حد واسط
در دی‌ماه سال 1385 در سی و یکمین جلسه شورای عالی برنامه ریزی علوم پزشکی، با هدف فراهم کردن زمینه رسیده به اهداف سند چشم انداز بیست ساله کشوردر حوزه سلامت، طرح تربیت کاردان بهداشت دهان، به عنوان نیروهای حد واسط نظام سلامت، را تصویب کرد. هدف اصلی این طرح برطرف کردن کمبود دندانپزشک در مناطق محروم و نیز زیر پوشش قرار دادن همه افراد جامعه از سن کودکی برای دریافت خدمات بهداشتی و درمانی بیماریهای دهان، بود.
تربیت "کاردان‌های بومی بهداشت دهان"، از سال تحصیلی ۸۶، آغاز شد. وزارت بهداشت درصدد بود در برنامه‌ای سه ساله، شش هزار نفر را در بخش بهداشت دهان آموزش داده و با تعریف ردیف استخدامی، در پنج هزار و سیصد مرکز بهداشتی شهری و روستایی کشور مستقر کند.
این افراد با سپردن تعهد محضری، متعهد می‌شدند سه برابر مدت تحصیل (شش سال) در یکی از مراکز بهداشت استان خود، که از همان ابتدا مشخص می‌شد، فعالیت کنند. خدمات تعریف شده برای این افراد عبارت بود از معاینه، آموزش بهداشت دهان و دندان، غربالگری و ارجاع گروه‌های هدف (زنان باردار، افراد سالمند، بیماران دیابتی و خاص)، انجام فیشور سیلانت و وارنیش فلوراید برای گروه سنی ۳ تا ۶ سال.
طرح تربیت کاردان بهداشت دهان، علی‌رغم جنبه‌های مثبت پیش‌بینی شده، از همان ابتدا، با انتقادهای فراوانی مواجه بود.
یکی از مهم‌ترین نکاتی که منتقدان درباره این طرح بر می‌شمردند، احتمال منحرف شدن مسیر رشته کاردانی بهداشت دهان از مقصد و هدف اصلی و تغییر مسیر دانش‌آموختگان آن به سمت تحصیل در رشته دکترای دندانپزشکی بود.
پیش‌بینی‌ای که اکنون پس از گذشت شش سال از آغاز طرح، زمینه‌های وقوع آن فراهم شده‌است و شنیده شده است گروهی از کاردان‌های بهداشت دهان تلاش می‌کنند با مجاب کردن مسئولین، مجوز ادامه تحصیل در رشته دکتری دندانپزشکی را به‌دست آورند و ظاهرا از طرف بعضی از دانشگاههای علوم پزشکی نیز به ایشان قول همکاری داده شده است.
موضع‌گیری جامعه دندانپزشکی در برابر طرح تازه
از زمان اعلام وصول طرح تازه به مجلس، بسیاری از کار‌شناسان و شخصیت‌های صاحب‌نظر حوزه دندانپزشکی نسبت به آن موضع‌گیری کرده‌اند و برخی انجمن‌های صنفی و علمی دندانپزشکی در نقد آن بیانیه‌هایی صادر کرده‌اند.
نقدهای انجام شده بر طرح حاضر را می‌توان در چند محور دسته‌بندی کرد:
1- در کشور کمبود دندانپزشک نداریم
قانون تربیت بهداشتکاران مصوب سال ۱۳۶۰ (که ظاهرا فارغ التحصیلان کاردان بهداشت دهان به استناد آن می‌خواهند در رشته دندانپزشکی ادامه تحصیل بدهند) مربوط به شرایطی بود که سرانه ۲۵۰۰ دندانپزشک برای جمعیت چهل میلیونی ایران، بسیار کم بود و تعداد دندانپزشکان بسیار محدود و مناطق روستایی فاقد پرسنل دندانپزشکی بود.
اما در طی سی سال گذشته علی‌رغم دو برابر شدن جمعیت ایران، تعداد دندانپزشکان ایران تا ده برابر افزایش یافته است. در حال حاضر با وجود بیش از ۲۵۰۰۰ دندانپزشک فعال در کشور، تربیت سالانه ۱۵۰۰ دندانپزشک جدید و ورود تعداد قابل توجه دانش‌آموختگان رشته دندانپزشکی کشورهای دیگر، در کشور کمبود دندانپزشک نداریم.
اینکه برخی مسئولین به خالی بودن واحد دندانپزشکی مراکز بهداشتی درمانی روستایی اشاره کرده و این مسئله را توجیهی برای تربیت بهداشتکار دهان و دندان از کاردان‌های بهداشت دهان می‌دانند، مردود است. مشکل خالی بودن مراکز بهداشتی روستایی از دندانپزشک، کمبود نیروی دندانپزشک نیست؛ مشکل اصلی مدیریت صحیح توزیع نیروی انسانی کاردان و توانا در این مناطق است.
در قوانین و آیین نامه‌های موجود وزارت بهداشت، برای حل این مشکل پیش‌بینی‌های اتجام شده است. طرح توزیع نیروی انسانی از جمله این راهکارهاست که بر اساس آن فارغ التحصیلان دندانپزشکی به ازای تحصیل رایگان موظفند حداقل دو سال در مناطق روستایی و محروم ارائه خدمت کنند.
قانون دیگر در این زمینه پذیرش دانشجویان بومی از مناطق محروم در رشته دندانپزشکی است. این افراد به ازای پذیرش با رتبه کمتر از حد نصاب برای قبولی در رشته دندانپزشکی متعهد شده‌اند که حداقل معادل مدت تحصیل در مناطقی که از ابتدا تعهد داده‌اند مشغول به کار شوند، که این قانون به نوعی جایگزین طرح بهداشتکار دهان و دندان سابق است.
به نظر می‌رسد تاکید بر اجرای صحیح این قوانین که متاسفانه در سالهای گذشته تا حدی مغفول مانده است راه حلی منطقی و اصولی برای رفع مشکل مناطق محروم باشد. در غیر این صورت در هر قالبی که نیروی جدید درمانی تربیت شود، این نیرو‌ها نهایتا سراز شهرهای بزرگ در می‌آورند و روستا‌ها همچنان با کمبود روبرو خواهند بود.
۲- غفلت از اهداف سند چشم‌انداز بیست‌ساله
دندانپزشکان بسیار محدود به کار آموزش سلامت و پیشگیری می‌پردازند و اصولا به‌دنبال انجام درمان‌های پیچیده‌تر هستند؛ چیزی که آموزش آن‌را در دوران دانشجویی دریافت کرده‌اند. بر اساس سند چشم انداز بیست ساله کشوردر حوزه سلامت، تنها راه حصول به اهداف این سند تغییر جهت خدمات پزشکی و دندانپزشکی از حیطه درمان به پیشگیری و ارتقاء سلامت است.
در این راستا وزارت بهداشت اقدام به تربیت نیروی کاردان بهداشت دهان نموده است که اگر متناسب با اهداف اولیه تاسیس آن پیش برود، قدم بزرگی در جهت ارتقاء سلامت دهان جامعه خواهد بود. این اقدام از این جهت که می‌تواند ترکیب نیروی انسانی دندانپزشکی را به سمت و سوی برنامه‌های ارتقاء سلامت دهان هدایت کند، راه حلی استراتژیک برای کاهش بار بیماریهای دهان در سالهای آینده خواهد بود.
احیای مجدد رشته بهداشتکار دهان و دندان که تمرکز اصلی آن بر درمان است این حرکت را با چالش جدی مواجه نموده و در تضاد با اهداف سند چشم انداز است. از طرفی اگر قرار باشد فارغ التحصیلان این رشته هوای دندانپزشک شدن در سر داشته باشند، هیچگاه دل به کار آموزش بهداشت و پیشگیری بخصوص در مناطق روستایی نخواهند داد.
۳- بهداشتکاران به روستا‌ها باز نمی‌گردند
مرور دلایل توجیهی پیشنهاد دهندگان طرح تازه نشان می‌دهد دغدغه اصلی از احیا دوباره طرح تربیت بهداشتکار دهان و دندان، تامین نیروی مورد نیاز در مناطق روستایی و محروم است. اما تجربه اجرای این طرح در دهه شصت نشان داد که بهداشت کاران دهان و دندان، پس از انجام تعهد خدمت و ورود به دوره دکترای دندانپزشکی، نه تنها به نقاط کم جمعیت و محروم بازنگشتند، بلکه به تدریج به سمت شهرهای بزرگ و تهران کوچ کردند. همین دلیل بود که اجرای این طرح در پایان دهه اول انقلاب متوقف شد.
۴- تبعیض میان شهر و روستا
تربیت دندانپزشک برای مناطق شهری و بهداشتکار برای مناطق روستایی به نوعی تقسیم جمعیت کشور به شهروندان به درجه یک و درجه دو است؛ به این معنی که در مناطق شهری دندانپزشک با تحصیلات شش ساله و مهارت بالا به ارائه خدمت خواهد پرداخت و در مناطق روستایی بهداشتکار دهان و دندان با تحصیلات ۲ ساله و مهارت کمتر!
این در حالی است که بر اساس برنامه تدوین شده وزارت بهداشت سهمیه مشخصی از دانشجویان دانشکده‌های جدید دندانپزشکی به پذیرش بومی اختصاص یافته که این افراد تا قبل از انجام تعهدات خود در مناطق محروم مدرک دندانپزشکی خود را نباید دریافت نمایند. لذا با این ترتیب خدمات دندانپزشکی در مناطق شهری و روستایی یکسان وتوسط دندانپزشکان ورزیده ارائه خواهد شد.
۵- اجحاف به دیگران
دانشجویان کاردانی بهداشت دهان در ابتدای تحصیل تعهد داده‌اند که پس از فارغ التحصیلی صرفا به کار پیشگیری و آموزش سلامت دهان بپردازند.
در دفترچه کنکور بر این نکته تاکید شده بود که این رشته راهی برای ادامه تحصیل در رشته دندانپزشکی نیست و افراد با علم و اطلاع از این مطلب رشته کاردانی بهداشت دهان را انتخاب کرده‌اند. از این منظر اقدام به پذیرش این افراد برای ادامه تحصیل در رشته دکتری دندانپزشکی توسط هر دانشگاهی غیرقانونی بوده و قابل پیگیری حقوقی است.
از سوی دیگر ادامه تحصیل فارغ التحصیلان رشته کاردانی بهداشت دهان در رشته دندانپزشکی از مجرایی غیر از کنکور سراسری، اجحاف و ظلم در حق کسانی است که در رقابت تنگاتنگ کنکور موفق به ورود به رشته دندانپزشکی نشده‌اند.
* دندانپزشک
