خطر آبی و خاکی درکمین امنیت غذایی

به‌خصوص كه به باور برخي از صاحب‌نظران حوزه كشاورزي، امنيت غذايي در كشور ما طي سال‌هاي گذشته به‌علت مسائلي همچون خشكسالي‌هاي پي‌درپي، فرسايش سريع خاك، عدم‌مديريت صحيح، كمبود سرمايه‌گذاري، عدم‌بهره‌برداري مناسب از آب و مصرف بي‌رويه سم و كودشيميايي در معرض مخاطره قرارگرفته است.

به‌نظر مي‌رسيد تأمين امنيت غذايي با ضريب خوداتكايي بالا، بار سنگيني بر دوش دولت يازدهم باشد، هرچند كه گذاشتن اين بار سنگين بر زمين با برنامه‌ريزي و همچنين مشاركت مردم، كشاورزان، نمايندگان مجلس و ساير دستگاه‌هاي اجرايي و در يك كلام با عزم ملي، امكان‌پذير است. در اين گزارش تلاش شده، وضع امنيت غذايي كشور، با تمركز بر مشكلات وچالش‌هاي مربوط به منابع آب و خاك بررسي و راهكارهاي آن ارائه شود.

يك استاد دانشگاه معتقد است با توجه به جمعيت 76ميليون‌نفري كشور و مجموع توليد و واردات مواد غذايي در سطح كلان كشور، از نظر امنيت غذايي به لحاظ كميت مشكلي نداريم.دكتر رضا ارجمندي كاهش توليد را از مهم‌ترين عوامل تهديدكننده امنيت غذايي پايدار عنوان مي‌كند و ابراز مي‌دارد: علل كاهش توليدات مي‌تواند ناشي از كمبود نهاده‌ها، خشكسالي و عدم‌مديريت صحيح در بخش توليد محصولات كشاورزي باشد و اگرچه كشاورزان نزديك به 94درصد توليد را انجام مي‌دهند، اما تأمين نهاده‌ها و اعمال مديريت مصرف آب به‌نحوي از انحاء توسط مديران دولتي صورت مي‌گيرد.

دكتر ارجمندي درباره رابطه سياست افزايش جمعيت و امنيت غذايي نيز عقيده دارد: افزايش جمعيت بايد با منابع كشور هماهنگ باشد و برنامه‌ريزان بايد محدوديت آب را در سياست‌ها و مديريت‌هاي خود اعمال كنند به‌طوري كه افزايش جمعيت كشور به لحاظ سني، متعادل باشد و تأمين غذايي براي آنها امكان‌پذير گردد. وي در مورد راهكارهاي تأمين امنيت غذايي پايدار نيز برنظارت دقيق وزارتخانه‌هاي كشاورزي و بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و ساير ارگان‌ها بر مصرف نهاده‌هاي كشاورزي و توليد غذاي سالم تأكيد مي‌كند و ابراز مي‌دارد: مديريت و برنامه‌ريزي صحيح در افزايش توليد مؤثر است و در كشوري مانند ايران كه در منطقه نيمه خشك و خشك واقع شده است بايد همواره مسائل مديريت آب و منابع آبي اعمال شود.

• كاهش كيفيت آب و خاك

اگر به‌دنبال امنيت غذايي پايدار هستيم بايد براي منابع خاك و آب كشور برنامه‌ريزي و تحقيقات مستمر انجام دهيم.
رئيس مؤسسه تحقيقات خاك و آب وزارت جهادكشاورزي با بيان اين مطلب مي‌گويد: منابع خاك و آب كشور از مهم‌ترين عوامل دستيابي به امنيت غذايي به‌معناي توليد كافي، سالم و مغذي است و وضع نامناسب خاك و پايين آمدن كيفيت آب، تهديد جدي در عرصه توليد و امنيت غذايي به شمار مي‌رود.

وي درباره وضعيت خاك اراضي كشاورزي اظهار مي‌دارد: طي چند دهه اخير به‌علت سرعت بهره‌برداري و تخليه، عناصر حياتي، خاك كم‌شده ضمن آنكه بخش قابل توجهي از خاك كشور به‌خصوص در استان‌هاي مهم مانند خوزستان، خراسان و آذربايجان شرقي به سمت شورشدن پيش مي‌رود.

دكتر خاوازي ادامه مي‌دهد: از 18.5 ميليون هكتار اراضي كشاورزي، 1.2 ميليون هكتار اراضي، عارضه شوري ندارند و مابقي اراضي مبتلا به درجات مختلف شوري هستند.وي نحوه مديريت مزارع و باغات، شوري ذاتي خاك‌هاي كشور، تغييرات اقليمي و افزايش تبخير را از علل شوري خاك‌هاي كشاورزي عنوان مي‌كند و مي‌گويد: براي حفظ 1.2ميليون هكتار اراضي حاصلخيز كشور بايد برنامه‌ريزي و از گستردگي شوري در ساير اراضي جلوگيري شود.

اين مقام مسئول در همين حال با اذعان به اينكه توليد محصولات سالم و مغذي نيز به منابع خاك و آب مربوط مي‌شود، اظهار مي‌دارد: غذاي مغذي داراي عناصر غذايي و ويتامين‌هاي مورد نياز بدن است درحالي‌كه خاك‌هاي كشور دچار كمبود عناصري مانند روي، آهن و فسفر است و در نتيجه عناصر لازم به گياه منتقل نمي‌شود.

وي با بيان اينكه بيشترين نگراني در مورد كمبود فسفر در خاك‌هاي كشاورزي كشور است، چنين توضيح مي‌دهد: براساس گزارش‌هاي مؤسسه تحقيقات خاك و آب، 65 تا 70درصد اراضي كشاورزي مورد مطالعه با كمبود فسفر روبه‌رو هستند و اگر زارعان و باغداران از فسفر استفاده نكنند به‌رغم استفاده از ماشين‌هاي كشاورزي و ساير روش‌ها، افت عملكرد خواهند داشت.
دكتر خاوازي به كمبود ماده آلي در خاك‌هاي كشاورزي ايران اشاره مي‌كند و علل آن را ناشي از ويژگي‌هاي ذاتي خاك كشور، قرار گرفتن در منطقه نيمه خشك و خشك و عمليات خاك‌ورزي اراضي كشاورزي عنوان مي‌كند.

وي در مورد كربن آلي خاك مي‌گويد: كربن آلي، قلب خاك است و كل فعل و انفعالات در خاك تحت‌تأثير آن قرار مي‌گيرد و اين در حالي است كه ميزان كربن آلي 50درصد و خاك‌هاي كشاورزي كمتر از يك درصد است.رئيس مؤسسه تحقيقات خاك و آب، افزايش ميزان كربن آلي خاك را مستلزم تدوين يك برنامه جامع حاصلخيزي خاك و الگوي كشت صحيح مي‌داند و در عين حال بر كاهش خاك‌ورزي، استفاده از بقاياي زراعي و رعايت تناوب مناسب كشت تأكيد مي‌كند.

به گفته وي با مديريت حاصلخيزي خاك به‌طور متوسط مي‌توان 30تا 50درصد توليدات كشاورزي را افزايش داد.ساماندهي و حفظ خاك به قوانين محكم و قابل اجرا نيز در كشور احتياج دارد. در اين زمينه وزارت جهادكشاورزي در سال88 لايحه جامع خاك را تهيه و به مجلس شوراي اسلامي براي بررسي و تصويب ارسال كرد. اما از آن زمان تاكنون لايحه جامع خاك با فراز و نشيب‌هايي همراه بوده به‌طوري‌كه در سال90 با لايحه منابع طبيعي و آبخيزداري ادغام شد و امسال نيز اين لايحه تفكيك و در پيچ و خم تصميم‌گيري‌ها باقي مانده است.

درباره سرنوشت اين لايحه از دكتر خاوازي مي‌پرسيم، وي پاسخ مي‌دهد: با ادغام لايحه جامع خاك و لايحه منابع طبيعي و آبخيزداري؛ بحث خاك جامعيت خود را از دست داد، از اين‌رو با روي‌ كارآمدن دولت يازدهم در سال‌جاري، لايحه جامع خاك از لايحه منابع طبيعي منفك و به‌طور مجدد بازنويسي و بعضي از مواد آن حذف و مواد جديدي به آن اضافه شده و اين لايحه جديد اكنون در كميسيون زيربنايي دولت در حال بررسي است.

وي در عين حال عقيده دارد: خاك‌هاي كشاورزي، علاوه بر قوانين به ساختار جديد و سازمان مستقل با اختيارات گسترده نياز دارد تا بتواند به‌عنوان بازوي اجرايي عمل و استراتژي مشخصي را دنبال كند.اين مقام مسئول با انتقاد از نبود نگاه راهبردي درباره خاك‌هاي كشاورزي كشور مي‌افزايد: متأسفانه در كشور ما با تغييرمديريت، برنامه‌ها عوض مي‌شود و اين مسئله بيشترين ضربه را به حفظ خاك و امنيت غذايي زده است.

وي به اطلاع‌رساني در مورد اهميت و نقش خاك در توليدات كشاورزي و امنيت غذايي تأكيد مي‌كند و اظهار مي‌دارد: مظلوميت خاك موجب شده، دستگاه‌هايي مانند سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور توجه لازم به آن نداشته باشند درصورتي كه مطالعات خاك بايد پيوسته و حاكميتي باشد و ضروري است دولت درخصوص منابع خاك و آب سرمايه‌گذاري هنگفت انجام دهد.

• فرحناز هاشمي