قرن بیست و یکم است و ما هنوز از وبا می‌ترسیم. بیش از دو قرن است که وبا را می‌شناسیم و هنوز هم نتوانسته‌ایم چاره‌اش کنیم.
جالب است که مثل سرطان و ایدز هم نیست که معلوم نیست از کجا می‌آید و باید چه کارش کرد. وبا، بیماری‌ای که در طول تاریخ، 7 بار پاندمی(همه‌گیری جهانی) آن رخ داده است، با آن هیبت مخوف و شهرت افسانه‌ای‌اش، مغلوب انسان است، فقط اگر استانداردهای اولیه بهداشتی رعایت شوند؛ اگر فاضلاب به صورت بهداشتی دفع شود؛ اگر همه بعد از دستشویی رفتن دست‌هایشان را درست بشویند و چندتا اگر دیگر که همه آنها را به بچه‌های پیش‌دبستانی یاد می‌دهند.
سال 1961 که آخرین پاندمی‌وبا رخ داد و بیماری از اندونزی شروع و در آسیا پخش شد، پای وبا به اروپا هم رسید، اما هیچ فاجعه‌ای رخ نداد. (قضیه مال 46 سال قبل است!) در مقابل، در اوایل 1970 که وبا یک تک پا به آفریقا رفت، اپیدمی‌های وسیع ایجاد کرد و بعد هم اندمیک (بیماری بومی‌منطقه) شد و در همان جا ماند و هنوز هم هر از گاهی گرد و خاک می‌کند. حالا در آخرین روزهای تابستان، خبر شیوع وبا، بیخ‌گوش ما، ما را هم نگران کرده و بازهم گوش‌هایمان تیز شده است که چه خبری از مرزهای غربی می‌رسد و نکند وبا از مرز ما بگذرد و نکند و نکند و...
هر موجود ترسناکی، سوء تفاهم‌هایی را هم با خودش می‌آورد. درباره وبا هم شاید این روزها، توضیحاتی در مورد این سوء تفاهم‌های رایج، خواندنی باشد.
1 - وبا یک اسهال کشنده است:
این‌طور نیست. وبا یک بیماری اسهالی حاد است که گروهی از باکتری‌ها که نام خانوادگی آنها «ویبریو» است، آن را ایجاد می‌کنند. بارزترین تظاهر این بیماری اسهال است که اگر درمان نشود، می‌تواند در عرض چند ساعت با ایجاد بی‌آبی شدید، فرد را از پا دربیاورد.
اما نه هر اسهال شدیدی وباست، چنانکه خیلی از باکتری‌ها باعث عفونت گوارشی می‌شوند و اسهال ایجاد می‌کنند، نه اینکه فقط اسهال‌های شدید کشنده هستند و باید از آنها ترسید. حتی یک اسهال خفیف تا متوسط، که هیچ ربطی به وبا نداشته باشد، اگر درست درمان نشود می‌تواند خیلی راحت باعث مرگ یک نوزاد شیرخوار شود.
علت هم فقط و فقط «بی‌آبی» است؛ یعنی اگر در جریان اسهال به همان اندازه که آب بدن از دست می‌رود، مایعات بدن جایگزین شوند، هیچ فاجعه‌ای رخ نمی‌دهد و خود بیماری و اسهال هم ظرف چند روز جمع و جور می‌شود.
2 - صدها نفر باید بمیرند تا بگوییم وبا اپیدمی‌شده:
در ست نیست. هیچ آستانه مشخصی برای همه‌گیری یا اپیدمی‌وجود ندارد. طبق تعریف، اگر یک بیماری فراتر از حد انتظار، یعنی فراتر از مقداری که همیشه و پیش از آن وجود داشته در یک منطقه ظاهر شود، می‌گوییم آن بیماری در آن منطقه اپیدمی شده. طبق همین تعریف، مثلا ایدز در کشور ما طی سال‌های اخیر به‌صورت اپیدمی درآمده چرا که تا همین چند سال پیش وجود نداشته و حال آمار آن سال به سال رو به افزایش است.
در مورد وبا هم مثلا در سال 1991 که وبا در آمریکای لاتین شایع شده بود، یک اپیدمی در ایالات متحده و در نیویورک و نیوجرسی رخ داد، اپیدمی ای‌‌که در آن تنها 11 نفر به‌خاطر مصرف گوشت خرچنگ آب‌پز که از اکوادور قاچاق شده بود، وبا گرفتند. این یعنی در یک منطقه ممکن است ابتلای 10 نفر نشانه اپیدمی باشد و در منطقه‌ای دیگر ممکن است صدها نفر مبتلا باشند، اما اپیدمی محسوب نشود. در مناطقی از آفریقا یا شبه‌جزیره هند، همیشه مواردی از وبا وجود دارد.
در این حالت می‌گویند وبا «اندمیک» آن منطقه است. در عین حال فراموش نکنید که کلمه اپیدمی‌مخصوصا درباره بیماری وبا، یک بار دراماتیک هم برای جامعه دارد و به همین خاطر باید در استفاده از آن وسواس بیشتری داشت.
3 -کافی است یک نفر در یک منطقه وبا گرفته باشد. فقط چند روز بعد ممکن است تعداد مبتلایان به هزاران نفر برسد:
مصرف آبی که با مدفوع انسانی آلوده شده است، شایع‌ترین راه آلودگی به ویبریوکلراست. مصرف غذای آلوده، چه در خانه و چه در رستوران و چه غذای فروشندگان خیابانی باعث گسترش بیماری می‌شود. در اپیدمی‌اخیر سال 84 تهران هم مشخص شد در کرج که یکی از کانون‌های اپیدمی بوده است، عامل انتقال، سبزیجات آلوده بوده‌اند.
اگر توصیه‌های بهداشتی ابتدایی از سوی همه افراد رعایت شود، وبا خیلی راحت کنترل می‌شود.بد نیست بدانید ویبریوها اصولا آب و نمک را دوست دارند و در طبیعت، بیشتر در بستر رودخانه‌هایی که به دریا می‌ریزند و در خلیج‌های کوچک که جزر و مد آنها را بالا و پایین می‌کند و در شرایط شوری متوسط زندگی می‌کنند.
در ماه‌های تابستان هم که دمای آب از 20 درجه سانتی‌گراد بیشتر می‌شود، تکثیر آنها شدت می‌یابد. در این محل‌ها میکروب‌ها می‌توانند در ارتباط نزدیک با پلانکتون‌ها زندگی کنند و حتی ممکن است در یک حالت زنده ولی بدون تولید مثل تا مدت‌ها باقی بمانند. در واقع، این نقاط، کانون آلودگی است و انسان‌ها به‌طور تصادفی با مصرف این آب، مبتلا می‌شوند و بعد آلودگی را با خود به نقاط مختلف می‌برند.
4 - برای پیشگیری از وبا، کافی است همراه غذا آبلیموی تازه مصرف کنید:
قبل از توضیح در مورد این گزاره، با یک اصطلاح آشنا شوید. دوز عفونی، یعنی تعدادی از یک میکروب که باید وارد بدن شود تا بیماری ایجاد کند. بعضی میکروب‌ها دوز عفونی پایینی دارند و از این‌نظر خطرناک‌ترند.
اما 2 نکته هست که باعث می‌شود لبخند روی لب‌هایتان بماسد: 1 - در شرایط ایده‌آل، ویبریوها در عرض 9 دقیقه تعداد خود را 2 برابر می‌کنند. 2 - در افرادی که آنتی‌اسید مصرف می‌کنند (شربت معده، قرص‌های رانی‌تیدین، سایمتیدین یا کپسول امپرازول) چون اسید معده نمی‌تواند مثل همیشه اثر کند و تعدادی از باکتری‌ها را تار و مار کند، شانس ابتلا با تعداد کمی‌ویبریو هم زیاد است.
به هرحال، چیزی که مسلم است، این است که اسید می‌تواند ویبریوها را از بین ببرد، اما این که کسی آبلیمو بخورد و گمان کند هیچ‌وقت وبا نمی‌گیرد، اشتباه محض است.
5 - وبا دل درد، تهوع و استفراغ ندارد و تنها علامتش اسهال است:
وبا با یک اسهال آبکی بدون درد ناگهانی شروع می‌شود و از این نظر با بسیاری از عفونت‌های روده‌ای فرق دارد. به فاصله کوتاهی بعد از شروع اسهال، ممکن است استفراغ هم ایجاد شود اما حالت تهوع معمولا بارز نیست. در واقع هر اسهال شدیدی باید شک به وبا را برانگیزد اما وجود علایم دیگری مثل تب، دل درد و تهوع شدید، احتمال تشخیص وبا را کم می‌کنند. در موارد شدید، حجم مدفوع اسهالی در 24 ساعت می‌تواند به 250 سی‌سی به ازای هر کیلوگرم وزن بدن هم برسد. (فکرش را بکنید!)
بد نیست بدانید مدفوع در وبایک شکل خاصی دارد؛ یک مایع خاکستری غیرصفراوی کمی‌کدر و بدون خون که بوی خاصی هم دارد؛ بویی که خیلی هم نامطبوع نیست و در کتاب‌های پزشکی از آن به(بوی شیرین) تعبیر می‌کنند.
به این شکل خاص مدفوع، لعاب برنجی می‌گویند، چون به آبی که پس از شستن برنج حاصل می‌شود، شباهت دارد.
6 - وبا در شدیدترین حال جز اسهال، هیچ علامتی ندارد و ناگهان بیمار را می‌کشد:
درست نیست. قبلا هم گفته شد که علت از بین رفتن بیمار مبتلا به وبا، از دست دادن آب بدن و اختلال الکترولیتی ناشی از آن است، به این معنا که غلظت یون‌هایی مثل سدیم و پتاسیم خون از حالت طبیعی خارج می‌شوند.
همین اختلال الکترولیتی می‌تواند باعث ایجاد گرفتگی عضلات شود که علامت شایعی در مبتلایان به وباست. اما از آن مهم‌تر، علایم ظاهری کم آبی هستند: عطش شدید، وقتی ایجاد می‌شود که به اندازه 3 تا 5 درصد وزن بدن، آب از دست رفته باشد؛ بعد از دست دادن 5 تا 8 درصد وزن، سرگیجه، ضعف و بالا رفتن ضربان قلب دیده می‌شود و وقتی به اندازه 10 درصد وزن، آب بدن کم شد، کاهش شدید حجم ادرار، ضعف نبض، چشم‌های گودافتاده (در شیرخواران ملاج فرورفته) و پوست چین‌خورده (شبیه پوست دست خانم‌هایی که زیاد شست‌وشو می‌کنند) ایجاد می‌شود. مراحل انتهایی، خواب‌آلودگی و کما هستند.
7 -آنتی‌بیوتیک هیچ تاثیری روی وبا ندارد:
این یکی دیگر اصلا درست نیست. استفاده از آنتی‌بیوتیک برای درمان وبا ضروری نیست و معمولا بیماری ظرف چند روز بهبود می‌یابد، اما درمان آنتی‌بیوتیک مدت بیماری و حجم مایعی که بیمار از دست می‌دهد را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود مدفوع بیمار سریع‌تر از میکروب پاک شود. پس، آنتی‌بیوتیک‌ها موثرند، اگر چه گاهی مقاومت نسبت به بعضی از انواع ویبریو دیده شده که آنها هم به آنتی‌بیوتیک‌های دیگر جواب داده‌اند. تقریبا تمام موارد مرگ‌ومیر وبا به علت درمان آنتی‌بیوتیکی نشدن است.
8 - گاهی بیماری شبه وبا اپیدمی‌می‌شود که با وبا فرق دارد:
«شبه وبا» از آن لغاتی است که در فرهنگ پزشکان ایرانی بیشترین مصرف را دارد. البته هر کسی ممکن است منظورش از این کلمه یک چیز باشد، اما احتمالا بیشتر کسانی که از این لغت استفاده می‌کنند، می‌خواهند بیماری دیگری را توصیف کنند که عامل ایجاد آنها، انواع دیگری از ویبریوها، به‌جز ویبریوکلرا هستند.
گونه‌های دیگری از ویبریو‌مثل ویبریومی‌می‌کوس، ویبریو فلودیالیس، ویبریو هولیسا و ویبریو پاراهمولیتیکوس و حتی برخی از انواع ویبریوکلرا هستند که آنها هم عفونت‌های گوارشی ایجاد می‌کنند، اما این عفونت‌ها وبا نیستند.
در این موارد ممکن است علایم شبیه وبا باشد و ممکن است حتی نتیجه آزمایش هم تایید کند که عامل ایجاد بیماری یک ویبریو است، اما آزمایش‌های تکمیلی به مصداق «خال مهرویان سیاه و دانه فلفل سیاه، هر دو جانسوزند اما این کجا و آن کجا» نشان می‌دهد این ویبریو، همان ویبریوی معروف نیست.
