در بدو تأسیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، هفده تن از محققان و ادبا و صاحب‌نظران برجسته زبان و ادب فارسی را انتخاب و جهت صدور حکم عضویت به ریاست جمهوری معرفی کرد و نخستین جلسه شورای فرهنگستان در تاریخ 26 شهریور 1369به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کنونی) در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد.
اعضای پیوسته اولیه شورای فرهنگستان:
مرحوم احمد آرام، نصرالله پورجوادی، حسن حبیبی، غلامعلی‌حدادعادل، بهاءالدین خرمشاهی، محمد خوانساری، مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه، علی رواقی، حمید فرزام، فتح‌الله مجتبایی، مهدی محقق، مرحوم سیدمحمد محیط طباطبایی، ابوالحسن نجفی و طاهره صفارزاده.
شورای فرهنگستان، در جلسه‌های بعدی، اعضای جدیدی را انتخاب کرد:
عبدالمحمد آیتی، مرحوم احمد تفضلی، بهمن‌سرکاراتی، مرحوم مهرداد بهار، علی‌اشرف صادقی، احمد سمیعی گیلانی، محمد دبیرسیاقی، منوچهر امیری، مرحوم مصطفی مقربی، محمد جان شکوری (از تاجیکستان)، عبدالقادر منیازوف (از تاجیکستان)، مرحوم جواد حدیدی، اسماعیل سعادت، بدرالزمان قریب، فتح‌الله مجتبایی، حسین معصومی همدانی.
اعضای پیوسته فعلی فرهنگستان:
عبدالمحمد آیتی، قیصر امین‌پور، حسن انوری، نصرالله پورجوادی، یدالله ثمره، حسن حبیبی، غلامعلی حدادعادل، بهاءالدین خرمشاهی، محمد خوانساری، علی رواقی، بهمن سرکاراتی، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی (گیلانی)، محمد جان شکوری، علی‌اشرف صادقی، کامران فانی، حمید فرزام، فضل‌الله قدسی (از افغانستان)، بدرالزمان قریب، فتح‌الله مجتبایی، مهدی محقق، هوشنگ مرادی کرمانی، حسین معصومی همدانی، عبدالقادر منیازوف، محمد علی موحد، ابوالحسن نجفی، سلیم نیساری، غلام سرور همایون (از افغانستان)، محمد حسین یمین (از افغانستان).
گروههای فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ابتدای تأسیس عبارت بود از:
بررسی وضع زبان فارسی در مؤسسه آ‌موزشی داخل و خارج کشور، دستور زبان و رسم خط فارسی، فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ‌نویسی، نسخه‌های خطی، نشر متون، واژه‌گزینی.
گروههای فرهنگستان در حال حاضر عبارت است از:
دانشنامه زبان و ادب فارسی، دانشنامه شبه‌قاره هند، دستور زبان فارسی، زبان و رایانه، زبانهای ایرانی، فرهنگ‌نویسی، گویش‌شناسی، واژه‌گزینی، نشر آثار.
هدف‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی:
1- حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی.
2- پروردن زبانی مهذب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخی در نسل کنونی و نسلهای آینده.
3- رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور.
4- ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی به تناسب مقتضیات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن
همشهری‌آنلاین یادآوری می‌کند که جمهورى اسلامى ایران در حال حاضر داراى چهار فرهنگستان است که تحت نظارت هیئت‌امناى واحد، حوزه‌هاى مختلف علمى، ادبى و هنرى را ازنظر موضوعى پوشش مى‌دهند. شوراى‌عالى انقلاب فرهنگى، در جلسۀ 135 مورخ 15/10/1366 خود اساسنامۀ فرهنگستان‌هاى علوم و علوم‌پزشکى جمهورى اسلامى ایران را تصویب کرد. این دو فرهنگستان پس‌از تصویب اساسنامه‌ها در مجلس شوراى اسلامى تقریباً هم‌زمان با فرهنگستان زبان و ادب فارسى آغاز به فعالیت کردند. همچنین، شوراى عالى انقلاب فرهنگى، در جلسۀ 439 مورخ 25/2/1377 اساسنامۀ فرهنگستان هنر را تصویب کرد و فرهنگستان هنر به‌عنوان چهارمین فرهنگستان جمهورى اسلامى ایران آغاز به کار کرد.
