انجمن آثار ملی به ابتکار سردار معظم خراسانی (عبدالحسین تیمورتاش) و به‌همت تنی چند از رجال آن دوران یعنی حسن مستوفی (مستوفی‌الممالک)، حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، ابراهیم حکیمی (حکیم‌الملک)، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، حسن اسفندیاری (محتشم‌السلطنه)، فیروز میرزا فیروز (نصرت‌الدوله)، نصرالله تقوی، و کیخسرو شاهرخ به‌صورت عام المنفعه و غیردولتی تأسیس شد.
هدف این عده از تشکیل انجمن افزایش دلبستگی مردم به آثار هنری و علمی و ادبی و تجلیل از بزرگان ایران و ارائه خدمات آنان و برانگیختن احساسات ملی مردم و در نهایت کمک به بیداری و یگانگی و وحدت ملی بود. در نخستین اساسنامه انجمن، هدف از تشکیل آن "پژوهش علاقه عامه به آثار قدیمه علمی و صنعتی ایران و سعی در نگهداری صنایع مستظرفه و صنایع دستی و حفظ سبک و شیوه قدیم آنها" ذکر شده است
از مقاصد دیگر انجمن، استفاده از مجموعه‌های نفیس تحت تصرف دولت یا مؤسسه‌های ملی و بهره‌مند کردن مردم از آنها به‌واسطه تعلیم در مدارس و عرضه داشتن به عموم است. مطابق نظامنامه انجمن، اعضای آن عبارت بودند از:
1) اعضای مؤسس (شامل پانزده نفر) که کمیته فنی انجمن را تشکیل می‌دادند؛
2) اعضای عمومی؛
و 3) اعضای افتخاری. تعداد اعضای عمومی و افتخاری نامحدود بود. اعضای افتخاری اعضایی بودند که خدماتی به آثار علمی و صنعتی ایران کرده، به اهداف انجمن علاقه داشته، یا کمک‌های مادی و معنوی مهمی به انجمن کرده بودند.
پس از تصویب قانون حفظ آثار عتیقه در سال 1311 و تأسیس اداره تحقیقات در وزارت فرهنگ، وظیفه تعمیر و نگهداری ابنیه و آثار تاریخی و جز آن برعهده آن اداره قرار گرفت.
نخستین اقدام مهم و اساسی انجمن، بنای آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی در طوس و برگزاری همایشی بین‌المللی به مناسبت هزارمین سال تولد فردوسی در سال 1313 در تهران بود که هزینه آن از راه جمع‌آوری اعانه از توانگران وطن‌دوست و مدارس و کمک‌های مجلس شورای ملی تأمین شد. پس از برگزاری جشن هزاره فردوسی و انجام بنای آرامگاه او در طوس، انجمن تعطیل گردید و بار دیگر در آذرماه 1323 توسط اعضای مؤسس که باقی مانده بودند با تغییراتی در اساسنامه و آیین‌نامه تشکیل شد.
در سال 1333، انجمن، کنگره هزاره ابن سینا را به مناسبت هزارمین سال تولد وی در تهران برگزار و کتابخانه‌ای در کنار آرامگاهش در همدان تأسیس کرد و پیکره وی را در میدان بوعلی همدان نصب کرد و علاوه بر گردآوری کتاب‌ها و رساله‌هایی که درباره او نگاشته شده بود، در مورد تصحیح و چاپ آثار وی نیز اقدام شد و تمبرهای یادبودی از آثار ملی ادوار مختلف باستانی و تاریخی ایران نیز به همین مناسب انتشار یافت.
انجمن در طول فعالیت خود تا سال 1355 بیش از سی آرامگاه و چندین بنای یادبود بنا کرد از جمله این بناها می‌توان از آرامگاه بزرگان زیر نام برد:
فردوسی (1313، تجدید بنا 1347)، ابن‌سینا (1330)، سعدی (1330)، نادر (1338)، عطار (1339)، خیام (1340)، کمال‌الملک (1340)، امامزاده محروق (1344)، صائب (1346)، باباطاهر (1349)، ادیب‌الممالک فراهانی (1350)، روزبهان بقلی (1351)، شاه شجاع (1352)، واعظ کاشفی (1354)، ابن یمین (1355)، سیدجمال‌الدین اسدآبادی (1355)، و دیگران .
انجمن آثار ملی برای تعمیر آثار تاریخی ایران با وزارت فرهنگ و اداره کل باستان‌شناسی و سازمان ملی حفاظت آثار باستانی همکاری بسیار داشت و از جمله در بازسازی بناهای تاریخی زیر، از طریق تأمین برخی هزینه‌ها، نقش داشت: بازه هور در خراسان (1343)، کاخ چهلستون در اصفهان (1343)، آستانه شیخ صفی‌الدین در اردبیل (1343)، گنجنامه همدان (1343)، معبد چغازنبیل در خوزستان (1343)، باغ فین کاشان (1343)، تکیه امیرچغماق در یزد (1343)، کاخ هشت بهشت (1343)، بناهای تاریخی گنجعلی‌خان در کرمان (1345)، کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد (1345)، مسجد وکیل در شیراز (1346)، چهارطاق عهد ساسانی در قصر شیرین (1347)، مسجد جامع کبیر یزد (1347)، مسجد کبود در تبریز (1347)، ارگ کریم‌خان در شیراز (1348)، قلعه فلک‌الافلاک در خرم‌آباد (1348 و 1349)، پل الله‌وردیخان و پل خواجو در اصفهان (1349)، و جز آن.
از دیگر فعالیت‌های انجمن، تشکیل کتابخانه‌ای تخصصی بود. این کتابخانه در سال 1347 با صدوشش جلد کتاب بنیان نهاده شد و به‌تدریج کتاب‌ها و انتشارات مختلف در زمینه تاریخ، جغرافیا، باستان‌شناسی، هنر، و ادبیات و فرهنگ ایران، از طریق مبادله، خرید، و اهدا در این کتابخانه فراهم گردید. در سال 1348 کتابخانه عبدالحسین بیات به انجمن اهدا شد که دارای چندین جلد کتاب خطی نیز بود. چندی بعد مجموعه خیام احمد افشار شیرازی بالغ بر سیصدوهفت جلد کتاب چاپی کمیاب و مهم درباره خیام و رباعیات وی و ترجمه آنها به زبان‌های مختلف برای کتابخانه خریداری شد.
بخش انتشارات انجمن آثار ملی نیز که از سال 1304 آغاز به‌کار کرده بود تا سال 1357 بیش از صدوپنجاه عنوان کتاب از آثار بزرگان فرهنگ ایران را به‌چاپ رساند. انتشار مجموعه گنجینه ایران یکی از فعالیت‌های مهم و ارزرشمند انجمن آثار پیش از سال 1357 است. این گنجینه، یک دوره کتاب ایران‌شناسی است و مشتمل بر کتاب‌هایی در زمینه تاریخ، جغرافیا، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، جغرافیای تاریخی، زبان و فرهنگ، آداب و رسوم، و شرح حال رجال ایران است.
فعالیت انجمن آثار ملی در سال 1358 متوقف شد و در سال 1365 با نام "انجمن آثار و مفاخر فرهنگی" بار دیگر آغاز به‌کار کرد. طبق اساسنامه انجمن، مصوب 1366، انجمن زیر نظر هیأت امنا اداره می‌شود که اعضای آن عبارتند از:
1) رئیس‌جمهور (ریاست عالیه)؛
2) وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
3) وزیر فرهنگ و آموزش عالی؛
4) سه نفر از استادان و شخصیت‌های دانشگاهی به‌معرفی وزیر فرهنگ و آموزش عالی و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
و 5) سه نفر از عالمان و شخصیت‌های فرهنگی و هنری کشور به‌معرفی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و تأیید شورای عالی انقلاب فرهنگی. در این اساسنامه هدف از تأسیس انجمن، معرفی و بزرگداشت عالمان و متفکران عرصه فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و احیا و انتشار آثار ارزنده آنان و همچنین معرفی آثار فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و نقش و سهم ایرانیان در اعتلا و ارتقای آن ذکر شده است.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تا سال 1372 فاقد هرگونه اعتبار جاری برای انجام فعالیت‌ها و وظایف خود بود. پس از آنکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعتباری را برای انجمن در نظر گرفت، انجمن اقدام به تشکیل شعبه‌های متعدد در مراکز استان‌ها و نیز خارج کشور کرد. در همان سال به بازسازی مقبره علی‌اکبر دهخدا در ابن‌بابویه همت گماشت و در سال 1374 مقبره محمد عبدالکریم شهرستانی را بازسازی کرد.
انجمن در راه تحقق اهداف خود تاکنون اقدام به برگزاری نمایشگاه‌هایی کرده است که برخی عبارتند از: نمایشگاه قلم تاریخ (19 بهمن ـ 14 اسفند 1373)؛ نمایشگاه بوستان فرزانگان (19 بهمن ـ 2 اسفند 1374)؛ و نمایشگاه زندگینامه‌ها (15 بهمن ـ 2 اسفند 1375). همچنین در سال 1375 اقدام به تشکیل دو کلاس "آشنایی با ریاضیات" و "نجوم قدیم" برای علاقه‌مندان کرد.
واحد انتشارات انجمن نیز پس از دوره فترت، از شهریور 1373 آغاز به‌کار کرد و تاکنون تعدادی از کتاب‌های نایاب گنجینه ایران را، که مجموعه‌ای چهل جلدی است، تجدید چاپ کرده است. علاوه بر آن، کتاب‌های جدیدی را درباره تاریخ و جغرافیای مناطق مختلف ایران و معرفی مشاهیر و دانشمندان ایران و جهان اسلام منتشر کرده است. انجمن همچنین در راستای اهداف خود تاکنون یادنامه‌ها و جشن‌نامه‌هایی منتشر کرده است. "دفتر نشر میراث مکتوب" نیز که ایجاد آن در دی 1373 در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصویب شد، از سال 1375 به این انجمن پیوست و در احیا و تصحیح و چاپ نسخ خطی در زمینه‌های مختلف فلسفی، تاریخی، و جغرافیایی تلاش می‌کند.
انجمن تا آبان 1380، بیست و چهار بزرگداشت را برای بزرگان علم و ادب و فرهنگ برگزار کرده و در همین سال فصلنامه نامه انجمن را نیز منتشر ساخته است. این فصلنامه، در واقع، انتشار مجدّد نشریه انجمن آثار ملی است که پیش از انقلاب (از سال 1355) فقط تا چهار شماره منتشر شده بود.
انجمن تاکنون بیش از دویست عنوان کتاب در حوزه‌های فلسفه و دین، هنر، تاریخ و جغرافیا، کلیات، علوم نظری و عملی، ادبیات، و برخی آثار استثنایی منتشر کرده است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد :ابراهیم ادهم: زندگی و سخنان او؛ آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی؛ از آستارا تا استارباد؛ فهرستواره کتا بهای فارسی؛ حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر؛ شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری؛ جهانگشای جوینی؛ دستور زبان فارسی میانه؛ سهم ارزشمند ایران در فرهنگ جهان؛ اقلیم پارس؛ بیان‌التنزیل؛ جنبش جنگل و میرزا کوچک‌خان؛ اثر آفرینان؛ یادنامه ادیب نیشابوری؛ ره‌آورد حکمت؛ نهایه‌الاîرب فی اخبارالفرس و العرب؛ منتخب التواریخ؛ و جز آن (7؛ 8).
مآخذ:
1) اساسنامه و نظامنامه انجمن آثار ملی. تهران: مجلس، 1304؛
2) انجمن آثار ملی. مجموعه انتشارات قدیم انجمن. تهران: انجمن آثار ملی، 1351؛
3) انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. [تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، بی‌تا. [بروشور]
4) همو. زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مهندس علیقلی بیانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380؛
5) بحرالعلومی، حسین. کارنامه انجمن آثار ملی. تهران: انجمن آثار ملی، 1355؛
6) صدیق، عیسی. یادگار عمر. تهران: فرهنگ روز، 1356؛
7) فهرست آثار منتشر شده انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: مهر ماه 1378 لغایت آبان ماه 1380. [تهران[: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1380، 4 ص [بروشور]؛
8) محقق، مجتبی. فهرست توصیفی انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. [تهران]: انجمن و آثار و مفاخر فرهنگی، 1380؛
9) نصیری، محمدرضا. "سخنی با خوانندگان محترم". نامه انجمن. س. اول، 1 (بهار 1380): 2-3؛
10) نوایی، عبدالحسین. "چگونه انجمن آثار ملی بنیاد گرفت؟". نامه انجمن. س. اول، 1 (بهار 1380): 96-118
