درحقیقت، این نهادها نشانگر میل به کار جمعی، تنظیم امور و زمینه‌سازی برای سازماندهی حکومت تازه محسوب می‌شد. در این جریان، بسیاری از اعاظم و رهبران انقلاب اسلامی به‌تدریج شناخته و کارآزموده شدند و مردم نیز با شناخت آنان توانستند فضای منتظم و سازمان‌یافته‌تری را تجربه کنند.
امام خمینی(ره) در زمان حضور در نوفل‌لوشاتو، با مشورت معتمدان روحانی و غیر روحانی در این عرصه‌ها به تصمیم‌گیری می‌پرداخت و نهایتا با عنایت به شرایط دشوار و پیچیده آن ایام دستور تشکیل نهاد یا گروهی برای وظایف خاص را ارائه می‌داد.
مهمترین نهاد در این ایام، شورای انقلاب اسلامی بود که تا اردیبهشت سال 1359 نقشی بسیار مهم در قانونگذاری و اداره امور کشور را برعهده داشت. علاوه بر آن، دولت موقت طی فرایندی خاص، ختم دولت‌های برآمده از عصر سلطنت را اعلام کرد، همچنین هیأت تنظیم اعتصاب در صنایع و شرکت نفت، هیأت تنظیم اعتصابات و دولت موقت که هر دو با حکم مستقیم امام شکل گرفتند و طی مدت کوتاهی اثرگذار بودند.
اما برخی دیگر از تشکل‌ها نیز درپی مساعی فعالان و نخبگان انقلاب به‌وجود آمدند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مؤثرترین کادرهای نظامی و سیاسی و اجتماعی در انقلاب اسلامی از درون ایشان ظهور کرد. در اینجا نگاهی کوتاه و توصیفی به این نهادها خواهیم داشت و در نخستین قدم، مهمترین نهاد، یعنی شورای انقلاب را در این نوشتار مرور خواهیم کرد. [اولین شورا برای انقلاب]
حضرت امام خمینی (ره) در اعلامیه مورخ 22 دی 1357 رسما دستور تشکیل شورای انقلاب را اعلام کرد، البته اصل این مسئله مربوط به برنامه سیاسی ایشان در پاریس بود، برنامه‌ای که به‌صورت همه‌جانبه قصد ایجاد رهبری فراگیر و مرتبط با کانون‌های اصلی انقلاب در داخل کشور را داشت و همه ظرفیت‌های انقلاب را پوشش می‌داد. در این برنامه پیش‌بینی شده بود که از طریق یک همه‌پرسی، آینده نظام تعیین شود. پیش‌بینی شده بود که یک شورای انقلاب به‌وجود بیاید تا مسائل روزمره انقلاب را از داخل رهبری کند.
در تمام طول مدتی که امام در فرانسه بود، مسئله تشکیل شورای انقلاب و تکمیل اعضای شورا مدنظر ایشان بود و در نامه‌هایی به برخی روحانیون و مرتبطان با ایشان نیز این مسئله و معرفی اعضای مناسب مطرح می‌شد.
سرانجام در بند 1 از اعلامیه مورخ بیست‌ودوم دی ماه 1357، ایشان رسما این موضوع را اعلام کرد: «به‌موجب حق شرعی و براساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، درجهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به‌نام شورای انقلاب اسلامی، مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتا تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد.
اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است. از آن جمله، مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن‌را فراهم سازد...» (روزنامه اطلاعات، شنبه 23 دی 1357)
چند روز بعد هم در پیامی به‌مناسبت اربعین حسینی، از سوی ایشان اعلام شد: «اعضای شورای انقلاب اسلامی در داخل کشور هستند و به‌زودی معرفی خواهند شد.» (صحیفه نور، جلد 4، ص 236)
گمانه‌زنی درباره اعضای شورای انقلاب تا مدت‌ها ادامه داشت و حتی بعد از انقلاب نیز در این‌باره بحث می‌شد، زیرا ماهیت کار این شورا به‌گونه‌ای بود که اختفای آن از سوی اعضا تا مدت‌ها به‌صورت یک اصل و الزام نانوشته رعایت می‌شد. دکتر بهشتی در تحلیلی از این امر نوشت: «ضرورت مخفی بودن ایشان [اعضای شورای انقلاب] برای مدتی طولانی، به‌دلیل توافق مسئولیت‌های ناشی از اداره مملکت بعد از سقوط رژیم بود.» (روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 6 اسفند 1358، ص 6)
درمورد اعضای شورای انقلاب، یکی از اعضای شورا نوشته است: «ترکیب شورای انقلاب، چهار بار عوض شد... ترکیب اول که در پیشنهاد نخست‌وزیر و تصویب وزرای دولت موقت شرکت داشتند عبارت بود از:
آقایان طالقانی، مطهری، هاشمی رفسنجانی، دکتر بهشتی، مهدوی کنی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر، دکتر یزدی، دکتر سحابی، احمد صدر حاج سیدجوادی، کتیرایی، تیمسار مسعودی، تیمسار قرنی و مهندس بازرگان به‌انضمام آقایان سحابی و دکتر شیبانی که بلافاصله بعد از خروج از زندان به فرانسه رفته بودند... اسامی اعضای شورای انقلاب در هیچ زمان اعلام نشد و در اوایل کار استتار بیشتر به کار برده می‌شد، به‌طوری‌که در مطبوعات و در افواه، نام اشخاصی مانند دکتر مفتح، برده می‌شد.
البته در پاریس، وعده معرفی شورای انقلاب را داده بودند. ولی بعدا شاید به 2 دلیل خودداری به عمل آمد. یکی مسئله امنیتی و دیگری مسئله روانی و رقابتی...» (شورای انقلاب و دولت موقت، زمستان 1361، ص 25).لازم به ذکر است که پس از مدت کوتاهی آیت‌الله خامنه‌ای نیز به شورای انقلاب پیوستند.
درباره کارنامه، اعضا و سرانجام شورای انقلاب، دکتر بهشتی تحلیل و گزارش دقیقی در هنگام افتتاح مجلس اول در اردیبهشت 1359 ارائه داد که واجد عمده‌ترین اطلاعات درباره شورا بوده است و همگان بر صحت، امانت و دقت آن اتفاق نظر دارند، ازجمله: «جامع‌ترین و بی‌طرفانه‌ترین گزارش نسبتا کامل تشکیلاتی و عملیاتی شورای انقلاب همان است که مرحوم دکتر بهشتی به مجلس شورای اسلامی در اوایل تأسیس آن داده بود.» (همان)
این کلیت مسائل مربوط به شورای انقلاب بود؛ اما عملی‌ترین فعالیت‌های شورا تا زمان پیروزی انقلاب را بر اساس منابع تاریخی مورد بررسی و مرور قرار خواهیم داد.
پس از تشکیل شورای انقلاب از سوی امام خمینی، این شورا از اواخر پاییز سال 1357 شروع به فعالیت و تشکیل جلسات نمود. نخستین کار شورا، تماس با افراد مناسب برای تکمیل اعضاء بود، اما پس از آن به‌تدریج وظایف مهم و مشخصی را درنظر گرفت و در مسیر انقلاب به آن پرداخت. این وظایف براساس منابع تاریخی چنین بود:
رهبری و تنظیم راهپیمایی‌های مردمی: پس از راهپیمایی‌های بزرگ عیدفطر و سایر راهپیمایی‌های بزرگ ضرورت داشت تا به‌صورت مشخص، ستادی برای هدایت و نظم دادن به این جریانات عظیم مردمی ایجاد شود. مهمترین تجلی این برنامه‌ریزی ستادی از سوی شورای انقلاب، در دو راهپیمایی رفراندوم مانند روزهای تاسوعا و عاشورای سال 1357 خود را نشان داد. این راهپیمایی‌ها بدون هیچ‌گونه تلفات و زد و خوردی به‌قدرت‌نمایی بزرگ ملت تبدیل شد.
انجام گفت‌وگو با نظامیان و سیاست‌گران داخلی: یکی از وظایف تاریخی شورای انقلاب، گفت‌وگو با سران نظامی و برخی سیاستمداران وابسته به رژیم پهلوی بود. اعضای شورا طی نوبت‌های متعدد در این جلسات توانستند از تحرک آنان جلوگیری کرده و نظامیان را نیز از موضع فعال وادار به عقب‌نشینی کنند. علاوه بر این در مورد مسائلی نظیر تشکیل شورای سلطنت و برخی مواضع خاص سیاسی نیز گفت‌وگوهای بسیار مؤثر واقع شد.
گفت‌وگو با دیپلمات‌ها و برخی تحلیل‌گران آمریکایی: اعضای شورا در نوبت‌های متعدد و با اطلاع قبلی شورا با برخی از مقامات ارشد و تحلیل‌گران زبده آمریکایی در ایران دیدار کردند. همچنین از طریق این گروه، برخی واقعیات در مورد رژیم شاه و انقلاب به اطلاع دستگاه‌های بوروکراتیک و رسانه‌های امریکایی رسید. از جمله این ملاقات‌کنندگان، جان استمپل و ریچارد کاتم، دو نویسنده و تحلیل‌گر برجسته امریکایی بودند.
تجزیه و تحلیل امور داخلی و ارائه آن به نخبگان و رهبر انقلاب: شورا دائماً وضع خاص رژیم و فعالیت‌های موجود له یا علیه انقلاب را مورد بررسی قرار می‌داد و از طریق اعضاء به سایر رهبران ابلاغ می‌کرد. بسیاری از مسائل مهم نیز پس از تجزیه و تحلیل، از طریق تلفن یا مکاتبه به‌وسیله پیک‌های مطمئن برای امام خمینی در پاریس فرستاده می‌شد و امام پس از رویت نظرات و ملاحظه سایر امور، تصمیمات لازم و ضروری را در هر مورد اتخاذ می‌کرد.
زمینه‌سازی برای بازگشت امام به ایران
تشکیل کمیته استقبال: کمیته استقبال، یکی از مهمترین نهادهای انقلابی در ایران بود که اصل آن برای ورود امام به کشور و استقبال از ایشان و نیز حفاظت از امام و نظم دادن به دیدارهای مردمی با ایشان بازمی‌گشت اما منشاء ایجاد نهادهای مهمی نظیر سپاه و کمیته‌ها و بسیاری از تشکل‌های انقلابی در ضمن و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود.
- تشکیل دولت موقت و رایزنی برای ایجاد سامانه نوین سیاسی در ایران پس از ورود رهبر انقلاب به کشور.
- تشکیل هیئت‌های تنظیم اعتصابات
