به گفته خودش در ماه مه 1274، هنگامی که پسر بچه‌ای 9ساله بیشتر نبود به بئاتریچه پورتیناری دختربچه 8ساله‌ای برخورد می‌کند که این دیدار سرآغاز عشقی سوزان و پرماجرا برای دانته میشود.
حکایت عشق دانته به دختر پیوسته ادامه می‌یابد و همواره ستاینده او بوده است تا اینکه حادثه مرگ محبوب در سال 1290 دانته شاعر را بیش از پیش مأیوس می‌کند.
دانته در سال 1289 همراه گوئلف‌ها بر ضد گیبلین‌ها به نبرد می‌پردازد و 10سال پس از آن به یکی از دولتمردان بزرگ ایتالیایی تبدیل میشود که نقش مهمی را در فلورانس ایفا می‌کند، به‌گونه‌ای که به سال 1300 به عالی‌ترین مقام سیاسی ارتقا می‌یابد و یکی از 6 رهبر حاکم بر شهر میشود. اما وقتی گوئلف‌ها به 2 شاخه تبدیل می‌شوند دانته که از سفیدها یا میانه‌روهاست از سیاه‌ها یا هواخواهان پاپ و طرفداران اصلاحات اساسی شکست می‌خورد و با هم مسلکانش از فلورانس تبعید میشود. دانته هرگز به فلورانس بازنمی‌گردد و 20سال آخر عمرش را در شهرهای گوناگون به سیر و سفر می‌گذراند. سرانجام در 14سپتامبر 1321 در راونا - ایالتی در شمال ایتالیا - از دنیا می‌رود و همان‌جا به خاک سپرده میشود.
عشق شاعر بزرگ به بئاتریچه آنچنان شعله گسترده‌ای داشت که مجموعه «زندگی نو» (1291 تا 1300) که ترکیبی از شعر و نثر است، حکایت از این عشق تأثیر‌گذار دارد و به‌ترتیب، نخستین برخورد دانته با معشوق، مرگ بئاتریچه و خاطرات دانته از او را شامل میشود.
دانته در اثر بعدی‌اش می‌کوشد مفاهیم پیچیده فلسفه را برای مردم عادی بیان کند و این اثر را «ضیافت» نام می‌نهد. البته بخش اعظم این اثر به ساده‌کردن اندیشه‌های آلبرتوس ماگنوس و توماس آکوئیناس در باب حکومت ارسطو اختصاص یافته است.
در ادامه دانته برای دفاع از استعمال زبان ایتالیایی برای آثار ادبی (در برابر لاتینی) رساله «در باب زبان عامیانه» را به سال 1304 می‌نگارد.
اثر بعدی دانته که رساله‌ای به زبان لاتینی است به بیان اعتقادات او در مورد جدایی حکومت دنیوی و الهی اختصاص دارد و «در باب سلطنت» نام گرفت.
اما بزرگترین و تأثیرگذارترین اثر دانته «کمدی الهی»است که نگارش آن از حدود سال 1307 آغاز شد و در سال 1321 پایان گرفت.
کمدی الهی از لحاظ انواع ادبی، حماسی است اما شباهتی به حماسه‌های معروفی مثل ایلیاد و ادیسه هومر ندارد: چنان که در حماسه‌های طبیعی جهان، نویسنده با الهام از افسانه‌ها و ترانه‌هایی که در طول زمان سینه‌به‌سینه نقل شده‌اند اثرش را می‌‌آفریند، درحالی که کمدی الهی دانته یکسره محصور نبوغ و تخیل نویسنده است.
منظومه کمدی الهی تمثیلی از سفر روح انسان به 3 جایگاه آخرت یعنی دوزخ، برزخ و بهشت است. سفر روح انسان از دوزخ آغاز میشود و آن هنگامی است که دانته در رؤیا، خود را در جنگلی مخوف در خطر جانوران وحشی می‌بیند.
در همین زمان است که ویرژیل، شاعر بزرگ رومی به‌عنوان سمبل و نماد عقل بر او ظاهر میشود و به پیشنهاد بئاتریچه برای تزکیه دانته راهنمای او میشود. اولین منزلگاه دوزخ جایگاه ترسوهاست. سفر دانته به درکات نه‌گانه دوزخ آغاز میشود. هرچه بر تعداد طبقات افزوده میشود کیفر نیز شدت می‌یابد. در قعر جایگاه چهارم از آخرین طبقه نهم در مرکز زمین شیطان منزل دارد.
جایگاه دوم برزخ است که به‌‌رغم هولناک بودنش تا حدی نوید‌بخش است. دوزخ محل نگهداری گناهکاران توبه‌کار است. برزخ نیز شامل 7طبقه است. در طبقات هفت‌گانه مرتکبان 7 گناه کبیره غرور، حسد، خشم، تن‌آسایی، طمع، شکمبارگی و نفس‌پرستی جای دارند.
وقتی دانته و ویرژیل به قله کوه می‌رسند بئاتریچه راهنمای دانته میشود.
آخرین منزل، فردوس یا بهشت است که 9فلک دارد: ماه، عطارد، زهره، خورشید، مریخ، مشتری، زحل، فلک ثوابت و فلک‌الافلاک.
در فلک هشتم دانته متحقق شدن رؤیای رستگاری انسان و پیروزی مسیح را می‌بیند.
آخرین فلک یا محرک اصلی منشأ طبیعت، زمان و حرکت است پس از آن عرش اعلی است که در آن دانته از راز وحدت انسان با خدا آگاه میشود و گویی مقصود اصلی سفر دانته همین است. در اینجا منظومه عظیم دانته پایان می‌گیرد.
میگوئل آسین پالاسیوس - اسلام‌شناس و عرفان‌شناس شهیر اسپانیایی- در پژوهش‌های تطبیقی خود به این مهم اشاره دارد که دانته در طرح کمدی الهی تأثیر بی‌واسطه‌ای از فرهنگ اسلامی گرفته است بحث پالاسیوس که در سال 1919 میلادی به مناسبت انتخابش به عضویت آکادمی سلطنتی اسپانیا مطرح شده بود با عنوان «معاد اسلامی در کمدی الهی» بحثی جنجالی شد و بعدها پژوهشگران دیگری مثل عبدالرحمان بدوی نیز در کتاب « نقش اسلام در شکل‌گیری تفکر اروپایی» این بحث را ادامه داده و این فرضیه مهم را ثابت کردند. کمدی الهی تا اکنون تاثیر بسیاری بر ادبیات و هنر جهان داشته است.
شاعران، نقاشان و مجسمه‌سازان بزرگی تا به حال با تاثیرپذیری از صحنه‌های خلق‌شده در کمدی الهی به خلق آثاری ماندگار پرداخته‌اند. بوتیچلی دلاکورا، ویلیام بلیک، گوستاو دوره، رافائل، شفر و مورانی از جمله این هنرمندان‌اند. کمدی الهی در ایران دو بار به زبان فارسی ترجمه شده است.
