تبریز چند راسته پررونق و تخصصی کتابفروشی داشت و بسته به این که خواننده چه کتابی بودی، به راحتی می‌توانستی کتاب‌های مورد علاقه‌ات را پیدا کنی.
راسته کتابفروشی‌ها بازار شیشه‌گرخانه، کتاب‌های ادبی، متون کهن، متون دینی و آثار کلاسیک ادبیات ترکی را عرضه می‌کردند. کمی آن طرف‌تر، بورس کتابفروشی‌های خیابان تربیت را داشتیم که تقریبا کلکسیونی از هر آن چه را که می‌خواستی، می‌توانستی در کتابفروشی‌های آنجا بیابی.
در این راسته، دفتر چند نشریه قدیمی تبریز و چاپخانه‌های متعدد هم وجود داشت که به راستی حال و هوای خیابان تربیت را با اسم‌اش همراه ساخته بود. کمی آن سوتر، تک و توک کتابفروشی‌های وسط خیابان فردوسی و کتابفروشی حقیقت را که در ابتدای این خیابان و روبروی ارک تبریز واقع شده بود، می‌دیدیم و از اینجا بود که کتابفروشی‌های معتبر و فرهنگی تبریز یعنی نوبل و شمس و ارک و... ردیف به ردیف، کنار هم و در این سو و آن سوی خیابان اصلی شهر (امام خمینی فعلی) و ما بین فردوسی و میدان ساعت واقع شده بودند.
به مغازه‌های این مسیر از این جهت تاکید کردم که فقط کتابفروش نبودند، بلکه ناشرانی بودند که کتابفروشی هم می‌کردند. بسیاری از ماندگارترین کتاب‌های ایران در دهه‌های 40 و 50 (چون آثار گوهر مراد، صمد بهرنگی، شهریار، ساهر، سهند، مفتون و...) از همین کتابفروشی‌ها سربرآوردند.
در واقع محدوده بازار شیشه‌گرخانه، تربیت و فردوسی تا حد فاصل فردوسی و میدان ساعت، قلب تپنده کتاب در تبریز بود و البته این، به غیر از تک کتابفروشی‌های معتبر پراکنده در سطح شهر تبریز بود که هنوز نام بسیاری از آنها چون کتابفروشی شهریار در بازارچه شتربان، به مدیریت انسان فرهیخته حسینقلی فیاضی هنوز در یادها مانده است.
شاید بسیاری از اهل ادب به یاد داشته باشند که اولین آثار برخی از شعرای بزرگ آذربایجان مانند مفتون امینی، در کتاب نغمه‌های تبریز، که این کتابفروشی ناشر آن بود، به چاپ رسید.
در این میان، از نقش کتابفروشی‌های بازار صفی، بویژه کتابفروشی‌های کنار مسجد جامع تبریز نیز نباید غافل شد که در ارائه و فروش کتاب‌های مذهبی، نقش بی‌بدیلی داشتند. انقلاب که شد، راسته‌های جدیدی به کتابفروشی‌های تبریز اضافه شد. بازارچه کتاب – با شبیه‌سازی از هم نامش در تهران – در خیابان جمهوری اسلامی تبریز، در پاساژ بزرگی آغاز به کار کرد و در زمان کوتاهی به بورس از کتابفروشی‌ها تبدیل شد.
چند سال بعد، در خیابان امین و نیز انتهای شریعتی شمالی، نرسیده به چهارراه شریعتی و نیز بعدها در خیابان خاقانی (دانشسرا)، کتابفروشی‌ها و ناشران خوبی شروع به کار کردند که از جمله آنها می‌توان به یاران و تلاش اشاره کرد که کتاب‌های متنوعی را در سال‌های گوناگون چاپ کردند.
در این میان، ناشرانی نیز پا گرفتند که ضمن نشر، به کتابفروشی هم اشتغال داشتند، مانند نشر اختر که اکنون به ناشر تخصصی بزرگی در حوزه کتاب‌های ترکی و نیز آثار مرتبط با فرهنگ آذربایجان تبدیل شده است و انتشاراتی برادر صمد بهرنگی – اسد – در خیابان ارتش شمالی، که در سال‌های اخیر، تقریبا فعالیتی را از این انتشاراتی ندیده‌ایم.
و اما اکنون ؛ راسته کتابفروشی‌های بازار شیشه‌گرخانه، در دل بازار بزرگ شمس‌تبریزی، حل شده و تنها کتابفروشی فردوسی، به مثابه یکی از قدیمی‌ترین کتابفروشی‌های تبریز، در ضلع جنوبی بازار و در محلی نه چندان مناسب در حال گذراندن امور است.
خیل عظیم کتابفروشی‌های خیابان تربیت، به بورس لباس عروس تبدیل شده و از کتابفروشی‌های خیابان فردوسی نیز، فقط حقیقت مانده است. نوبل و شمس و ارک و البته اختر و چند ناشر – کتابفروش دیگر سرجایشان مانده‌اند و حتی اگر عصر هنگام به آنها سر بزنی، به راحتی می‌توان چهره‌های معروف و نویسندگان و شاعران تبریزی را در این کتابفروشی‌ها ببینی؛ ولی دیگر آن رونق گذشته را ندارند. در جاهای دیگر هم خبری نیست.
عمده مغازه‌های بازارچه کتاب، تغییر کاربری داده‌اند و ناشران پرتلاشی که حتی روزی یک کتاب چاپ می‌کردند، تنها گذران امور می‌کنند و بس!
در این میان، البته، اتفاق جدیدی رخ داده و آن ایجاد راسته پررونقی از کتابفروشی‌ها در محدوده آبرسانی و ضلع غربی دانشگاه تبریز است. این کتابفروشی‌ها، اگر چه دائما در حال داد‌وستدند و یک آن بدون مشتری نیستند، ولی در تعاریف فرهنگی، مشتریان آنها را در زمره کتابخوانان حرفه‌ای قرار نمی‌دهند. راسته آبرسانی، راسته کتاب‌های درسی و کمک درسی است و صدالبته کتاب‌های فرهنگی انگشت‌شماری نیز در ویترین کتابفروشی‌ها به چشم می‌خورد.
تبریز، شهر بسیاری از اولین‌ها در زمینه‌های فرهنگی است. اولین مدرسه مدرن، اولین چاپخانه، اولین تلگرافخانه و... در این شهر بوجود آمده‌اند. اکنون شهر اولین‌ها در زمینه کتابخوانی، از شرایط مساعدی برخوردار نیست.
خبر برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب با هفتاد هزار عنوان کتاب، خبر امیدوارکننده‌ای است، به شرط این که بعد از اتمام نمایشگاه، با حضور جمعی از نخبگان تبریزی، کار گروهی تشکیل شده و زمینه‌های توسعه راسته‌های کتابفروشی‌های فرهنگی در این شهر مورد بررسی قرار گیرد.
