این مقاله نشان می‌دهد که به‌کارگیری اصول پدافند غیرعامل به‌عنوان راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر در ایران سابقه طولانی دارد و نشان می‌دهد که طراحی شهر اویی یک نمونه از شیوه‌های ابتکاری، هنرمندانه و خردمندانه مردم ایران در پدافند غیرعامل است که در طول تاریخ به‌دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی، همواره در معرض هجوم اقوام مختلف بوده است.
پدافند غیرعامل، به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که بدون به‌کارگیری سلاح جنگی انجام می‌شود تا از وارد شدن خسارات به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کند و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل برساند. در آیین‌نامه اجرایی قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تعریف پدافند غیرعامل اینگونه آمده است: «مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان‌ها و تاسیسات، تجهیزات و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی می‌شود، پدافند غیرعامل نامیده می‌شود.»
شاید بتوان گفت سابقه پدافند غیرعامل، به زمانی که انسان‌های اولیه - با اندیشه محافظت خود از خطرات- به غارها پناه بردند بر می‌گردد. خانه‌سازی و سپس کشیدن حصار و قلعه پیرامون آن و لحاظ کردن عوامل دفاعی و جنبه‌های امنیتی در شهر‌سازی نشان از اهمیت دفاع غیرعامل برای بشر دارد. سال‌ها قبل از میلاد نیز برخی از مردمان شهرهای آسیای میانه و مصر، برای جلوگیری از تهدیدات غذایی دشمن که ممکن بود با محاصره شهر اتفاق افتد به ذخیره‌سازی غلات اقدام می‌نموده‌اند.
در ایران نیز مردم به خاطر وضعیت جغرافیایی خاص که در مسیر روندگان به غرب و شرق قرار داشته و هر از چند گاه مورد تجاوز و تاخت و‌تاز اقوام مختلف نظیر مغولان، تیموریان، غوریان، ازبک‌ها، ترکمن‌ها و افغان‌ها از شرق و اسکندر مقدونی، اعراب، رومیان و عثمانی‌ها از غرب و روس‌ها از شمال بوده، لزوم پدافند غیرعامل را کنار پدافند عامل مد نظر قرار می‌داده‌اند و با استفاده از موانع طبیعی و نیز با ساختن ارگ، قلعه و برج و بارو از خود محافظت می‌کرده‌اند. جدای از ساخت قلعه و پناهگاه‌ها، از هر چیز که می‌توانست برای دفاع غیرعامل به کار رود استفاده می‌کرده‌اند. برای مثال هنگام حملات اقوام مهاجم، در برخی از مناطق و شهرهای کویری، قنات‌ها را که به‌منظور استحصال آب ایجاد می‌شده به‌عنوان جایگاهی برای اختفا استفاده می‌کردند.
«اویی» چیست؟
«اویی» تونلی است«دست کن» که در دوره‌های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است. این اثر در سال1383 هنگامی که یکی از اهالی شهر نوش آباد در حال حفر زمین در منزل خود بود به‌صورت اتفاقی کشف شد. شهر نوش آباد در فاصله 5/7کیلومتری از شمال شهر تاریخی کاشان و 5/2کیلومتری از غرب شهر جدید آران و بیدگل واقع شده است. طول جغرافیایی آن 51درجه و 26 دقیقه و عرض آن 34درجه و 5 دقیقه است. این شهر قبل از گسترش و تا سال1367یکی از روستاهای شهر کاشان به حساب می‌آمد.
در نخستین فصل از کاوش‌های باستان‌شناسی، تیمی متشکل از کارشناسان باستان‌شناسی، معماری، تاریخ و جغرافیا در شهر زیرزمینی «اویی» مشغول کاوش شدند و به مطالب جالبی دست یافتند.
کاوش‌ها نشان داد که این شهر زیرزمینی در دوره‌های مختلف از باستان تا دوره اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است و تا زمان نگارش این مقاله بیش از 50شیء سالم ازجمله سفالینه‌های مربوط به دوره ساسانی تا قاجار از این مکان‌ها به دست آمده است. در حال حاضر به‌علت اینکه بخش‌هایی از این معماری دست‌کن در فاضلاب شهر نوش آباد غرق شده عملیات باستان‌شناسی با مشکل مواجه شده است. تصویر زیر ورود فاضلاب را به بخشی از این اثر نشان می‌دهد.
«اوی» واژه‌ای است در گویش کاشانی، معادل «آهای» در فارسی معیار و از اصواتی است که برای آگاهی دادن و صدا زدن به کار می‌رود. اهالی منطقه می‌گویند به لحاظ تو در تو بودن و تاریک بودن شهر زیرزمینی در قدیم افراد برای پیدا کردن یکدیگر با صدای بلند با کلمه (اوی ) همدیگر را صدا می‌کرده‌اند. همچنین گفته می‌شود هنگام حفر شهر زیرزمینی، وقتی دلو پر از خاک می‌شده مقنی فریاد می‌زده( اوی )و فردی که مسئول بالا کشیدن دلو بوده است با شنیدن اوی متوجه می‌شده که دلو از خاک پر شده آن را بالا می‌کشیده است. به این دلیل این تونل‌های پیچ در پیچ شهر زیرزمینی به اویی معروف شده است.
کاربرد پناهگاه‌های زیرزمینی
پناهگاه‌های زیر زمینی امروزه نیز در پدافند غیرعامل مورد استفاده و توجه قرار می‌گیرند. ساختمان‌های مدفون در برابر حملاتی غیر از انفجارهای عمیق بمب‌ها، بسیار مقاوم و قابل اطمینان هستند.... یک سیستم ساختمانی کامل زیر زمینی که متصل به تونل‌های ارتباطی باشد می‌تواند مقر دفاعی نیرومندی را تشکیل دهد...تونل‌های عمیق به‌منظور عملیات اجرایی و فرماندهی و همچنین نگهداری و انبار کردن آمادهای ضروری و حیاتی بسیار مناسب هستند. همچنین پناهگاه‌های غاری «در مواضع پدافندی با فرصت معمولا با تونل زدن در دامنه تپه‌ها، داخل بریدگی‌ها، سراشیب ارتفاعات و یا حفاری در زمین‌های مرتفع احداث می‌شوند. از آنجا که پوشش بالا سر پناهگاه غاری دست‌خوردگی پیدا نمی‌کند چنانچه مدخل آن نیز پوشیده شود احتمال کشف آن نسبت به سایر پناهگاه‌ها بسیار کم است.»
در یک نگاه کلی به این مجموعه، برخی اصول معماری کویری ایران یعنی پرهیز از هر گونه بیهودگی و آذین بی‌فایده، بهره‌گیری از امکانات محلی برای ایجاد آن، تناسب پیکره و کالبد بنا از لحاظ درستی، استواری و همچنین پرهیز از کاربرد اندازه‌های بیش از نیاز که باعث هدر رفتن انرژی، مصالح و بالا‌بردن هزینه می‌شده است در این مجموعه به چشم می‌خورد. این مجموعه که به‌صورت دست‌کن زیر بافت شهر نوش آباد به‌صورت مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها، چاه‌هاو کانال‌های متعددی در 3 طبقه ایجاد شده است بر دیواره‌های آن آثار برخورد لبه شیء تیز دیده می‌شود و با توجه به‌سختی جنس زمین این منطقه، باستان‌شناسان این فرضیه را مطرح کرده‌اند که وسایلی که برای حفاری استفاده می‌شده، باید از جنسی شبیه الماس برخوردار بوده باشد.
طبقه اول این اثر در عمق 4متری و طبقه سوم در عمق 18متری از سطح زمین ساخته شده است و ارتفاع هر طبقه حدوداً 180سانتی‌متر است. وسعت این مجموعه هنوز به‌درستی مشخص نیست و باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که این شهر تا 15 هزار متر مربع وسعت داشته باشد.
اتاق‌ها با ارتفاع180 سانتی متر و با ابعاد مختلف برای اسکان موقت حفاری کرده‌اند. در بدنه اتاق‌ها تعدادی طاقچه مشاهده می‌شود. اتاق‌ها به شکل تو در تو و با راهروهای زاویه دار که دید مستقیم را با فضای بعدی از بین می‌برد، ساخته شده است. در 20سانتی‌متری زیرسقف و به فاصله یک‌متر در تمام بدنه اتاق‌ها حفره‌هایی برای قرار دادن چراغ‌های پیه‌سوز جهت تامین روشنایی فضاها تعبیه شده است؛ چندین پیه سوز به دست آمده با قدمت 700سال حکایت از این ماجرا دارد. کارشناسان معتقدند این نوع معماری با این شکل ساختاری در جهان منحصر به فرد است.
نکته‌ای که باید یادآور شد این است که تا زمان نگارش این مقاله با 3 فصل کاوش، تنها عملیات خاکبرداری و رفع خطرات احتمالی در قالب مرمت اضطراری در اویی انجام شده است و ما تنها با توجه به شواهدی که تا این زمان در دست داریم به بررسی این اثر از لحاظ اصول پدافند غیرعامل پرداخته‌ایم؛ چه بسا در کاوش‌های بعدی شواهدی به دست بیاید که خصوصیات بیشتری از بخش‌های مختلف این اثر بر ما روشن شود. با شواهد به دست آمده می‌توان دریافت که افراد داخل اویی برای استراحت و در امان ماندن از دست دشمن تمهیدات زیادی را به کار بسته‌اند تا حتی در عمق18 متری زیر زمین نیز مورد حمله دشمنان قرار نگیرند
فریب دشمن و تقویت بازدارندگی
فریب در دفاع غیرعامل به طرح‌های حیله‌گرانه‌ای که موجب گمراهی دشمن دردستیابی به اطلاعات و محاسبه و برآورد صحیح از توان کمی و کیفی طرف مقابل می‌شود و او را در تشخیص هدف و هدف‌گیری با شک و تردید مواجه کند اطلاق می‌شود. در«اویی» این اصل نیز بسیار جالب مورد توجه قرارگرفته است. در این مجموعه راه ارتباطی طبقات، چاه‌های عمیقی است که کار تهویه هوا را هم انجام می‌دهد.
اما بعضی چاه‌های ارتباطی انحرافی است و راه به جایی ندارد که درصورت ورود دشمن به آن مسیر اصلی به لحاظ هم‌شکل بودن راهروها قابل تشخیص نبوده و دشمن را سرگردان و نهایتا آسیب‌پذیر می‌کرده است.
سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن
در بدنه دیوار اتاق‌ها و در بعضی از آنها چاهک‌هایی مشاهده می‌شود که به سختی می‌توان وارد آن شد. ارتفاع این چاهک‌ها 3تا 5متر است که راه ارتباطی به طبقات بعدی است.
در دهانه هر چاهک تعدادی قلوه سنگ و یک تخته سنگ به اندازه دریچه چاهک قابل رویت است که در مواقع احساس خطر یا ورود هوای آلوده یا دود به طبقات با تخته سنگ دریچه را مسدود کرده و یا اگر دشمن قصد ورود به فضاها را داشته با سنگ‌ها که حکم وسایل و ابزار دفاعی را داشته بر سر مهاجمین می‌کوبیدند. راه‌های ورودی به طبقات بعدی طوری حفاری شده که هر کس قصد ورود به فضاها را دارد ناگزیر باید از پایین به بالا حرکت کند که قدرت دفاعی افراد مهاجم را به صفر می‌رساند و این ساختار دفاعی به‌گونه‌ای است که تسلط کافی را برای مقابله با دشمن فراهم می‌کند.
