رایج‌ترین انرژی موجود در جهان، انرژی‌های فسیلی است. دیگر انواع انرژی کمتر استفاده می‌شوند اما با توجه به اینکه دانایان جهان می‌دانند که انرژی فسیلی پایان‌پذیر است و علاوه بر این محیط‌زیست تاکنون به دلیل استفاده از این انرژی آلوده شده و می‌شود برای جایگزینی انرژی فسیلی تلاش‌هایی آغاز شده است. اکنون این تلاش‌ها بسیار گسترش یافته است و به‌شدت رواج دارد.
در ایران به‌دلیل عرضه ارزان انرژی و در دسترس بودن ساده آن تلاش‌ها برای بهره‌برداری از راه‌های جایگزین اهمیتی ندارد. حتی برخی دستاوردهای بشری که در اختیار داریم به‌دلیل بی‌توجهی‌های ناشی از سیاست‌های اعمال شده در بخش انرژی، از بین رفته یا منسوخ شده است. مرکز بین‌المللی قنات در ایران از مدت‌ها قبل تأسیس شده و هدفش ترویج استفاده از قنات است. با علی اصغر سمسار یزدی، رئیس این مرکز گفت‌وگو کرده‌ایم.
- مرکز بین‌المللی قنات در ایران با چه هدفی فعال است؟
ما 3 هدف داریم؛ حفظ قنات‌های موجود، حفظ حریم قنات‌ها از تخریب و جلوگیری از نشت فاضلاب به منابع آب و قنات‌ها.
- اما شما قدرت اجرایی ندارید که از این کارها جلوگیری کنید.
بله ما اختیار اجرایی نداریم ولی وظیفه ما فرهنگسازی برای حفظ منابع آب است. ما سال85 کارمان را شروع کردیم و تنها 4سال سابقه داریم. کارهای آموزشی، پژوهشی و مطالعاتی انجام می‌دهیم و افزایش آگاهی عمومی و کار اجرایی به هیچ وجه انجام نمی‌دهیم.
ارگان‌های دیگری مسئول امور اجرایی هستند که برای حفظ منابع آب باید کار کنند. مثل وزارت نیرو برای حفظ منابع آب و حریم قنات‌ها و وزارت جهاد برای تأمین منابع مالی برای حفظ و لایروبی آنها.
- پس تنها کار فرهنگی انجام می‌شود؟
به‌دلیل اینکه اکثر قنات‌های دنیا در ایران وجود دارد و بنیانگذار این ایده ایران بوده و قنات، سازه‌ای است که به‌طور کامل زیست‌محیطی است یونسکو پیشنهاد کرد که این مرکز در ایران تأسیس شود.
- در واقع این مرکز برای توسعه بهره‌برداری از قنات احداث شده یا برای حفظ آثار و بقایای قنات در ایران؟
نه به‌عنوان یک میراث فرهنگی مطرح نیست. امروزه 35هزار قنات در ایران وجود دارد و بهره‌برداری می‌شود.
- اینکه قنات‌های زیادی در ایران و در خیلی از نقاط جهان وجود دارد طبیعی است. در قدیم این کار رایج بوده است. اما این مرکز آیا به‌دنبال توسعه و یافتن راه‌های جدید برای بهره‌داری از این روش در ایران و جهان است یا تنها به حفظ وضع موجود می‌اندیشد؟
ما 2 هدف داریم؛ یکی اینکه وضع موجود حفظ شود و حریم‌های قنات حفظ شود.
- این مگر به‌طور طبیعی در کشور انجام می‌شود؟
نه امروزه حریم قنات‌ها با طرح‌هایی مانند جاده‌سازی و شهرک‌سازی و شهرهای صنعتی و نفوذ فاضلاب‌ها تهدید می‌شود.
- اما این تجاوزها از حریم آب‌ها جلوگیری نمی‌کند؟
بله اما با فرهنگسازی تغییرات اتفاق می‌افتد. ما یادمان هست که 25-20 سال پیش خیابان‌ها و جوی‌های خیابان‌ها از زباله لبریز بود و امروز نیست. فرهنگسازی شده و امروز تغییر رخ‌داده است. در این مورد هم ما فرهنگسازی می‌کنیم و نتیجه می‌گیریم. ما فقط بستر فرهنگی را آماده می‌کنیم.
- آیا دنبال یافتن راه‌هایی برای تسهیل حفر قنات و توسعه استفاده از قنات هستید؟
بله دنبال این هستیم. امروزه برای تولید آب، چاه حفر می‌شود و برای انتقال آب از عمق زمین از پمپ استفاده می‌شود. پمپ به سوخت نیاز دارد و استفاده از سوخت یعنی آلودگی محیط‌زیست.
اما قنات بدون استفاده از انرژی و آلودگی محیط‌زیست آب را از عمق زمین به سطح زمین منتقل می‌کند؛ بدون استفاده از انرژی فسیلی. این بعد اصلی‌ای است که مورد توجه همه مجامع جهان است.امروزه ما به‌دنبال راهی هستیم که قنات‌های کوچکی برای تامین آب احداث شود برای تأمین آب. در تأمین آب روستایی این کار در حال انجام است.آب و فاضلاب روستایی ما در استان یزد، خراسان رضوی و اصفهان در حال طراحی است.
تأمین آب از جوامع کوچک در حال انجام است.برخی کارشناسان در جمهوری آذربایجان و عراق در حال بازسازی قنات‌ها و احداث قنات‌های جدید هستند.
- آیا کشورهای دیگری هم در پی این کار هستند؟
هنوز نه ولی بدون شک در جای دیگری تمایل هست و باید توسعه یابد.
- قنات و استفاده از آن سودآور است؛ چرا رواج نمی‌یابد و توسعه داده نمی‌شود.
خوب تمایل به استفاده از قنات به‌دلیل راحتی استفاده از فناوری‌های مدرن، کمتر است و گرایش به سمت تکنولوژی‌های مدرن است. این تقابل بین سنت و مدرنیته از دهه1320 در ایران ادامه دارد. برای یک مهندس که در آب و فاضلاب روستایی کار می‌کند ، ساده‌تر است که از سازه‌های مدرن استفاده کند و چاه حفر می‌کند و یک پمپ می‌گذارد و آب را به‌دست می‌آورد و در صورتی از قنات استفاده می‌کند که به این کار اعتقاد داشته باشد. اعتقاد هم با کار و تلاش بیشتر ما حاصل خواهد شد.
- ما که خودمان بنیانگذاریم اعتقاد نداشته باشیم وای به حال دیگران؟
درست است. ما بنیانگذاری کرده‌ایم اما هنوز خیلی‌ها در کشورمان از آن اطلاع ندارند و کارکردهای آن را نمی‌دانند. این سازه‌ها سنتی و قدیمی است و خیلی‌ها از آن اطلاعی ندارند و باید اطلاع حاصل شود.
- این مرکز یک مرکز بین‌المللی است، در جهان چه کارکردهایی دارد و کمک‌های جهانی می‌کند؟
ما بیشترین تجربیات در قنات را داریم. در خیلی از کشورها، استفاده از آن رواج داشته است ولی از بین رفته است.می‌دانیم که قنات‌های زیادی در مراکش وجود داشته که از بین رفته است. هیات ما در حال بازسازی 50 قنات در عراق هستند. این سنت در حال از بین رفتن است. ما در حال احیای آن هستیم. در الجزایر هم قنات داشته‌اند که استفاده نمی‌شود.
- در مدت تأسیس این مرکز در ایران آیا کار و دستاورد مهمی بوده که قابل توجه باشد؟
کارهای مهمی که ما انجام می‌دهیم فقط برگزاری کارگاه‌های آموزشی و توسعه این فرهنگ است. اعزام کارشناس به مراکزی که از قنات استفاده می‌کرده‌اند همانگونه که قبلا هم اشاره کرده‌ام از دیگر کارهایی است که تاکنون انجام داده‌ایم. کارشناسان ما اکنون در جمهوری آذربایجان نیز در حال کار روی قنات‌های این کشور هستند.
- بودجه این مرکز از چه محلی تأمین می‌شود؟
در مورد طرح‌هایی که در داخل کشور انجام می‌دهیم دولت جمهوری اسلامی ایران بودجه تأمین می‌کند. برای طرح‌های خارجی از طرف یونسکو و کشورهای میزبان کمک‌هایی انجام می‌شود.
- بودجه تأمین هزینه‌های جاری شما از چه محلی تأمین می‌شود؟
هم از جانب مجلس برای هزینه‌های جاری و هم وزارت جهاد برای طرح‌هایی که هدف مرمت قنات‌ها را دارند بودجه تأمین می‌شود.
