۳۷ کشور در ۱۹ نوامبر ۱۹۴۵ اساسنامة یونسکو (UNESCO) این نهاد تخصصی سازمان ملل را امضا کردند و به‌این ترتیب سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) با هدف پیشبرد صلح و رفاه همگانی در جهان از طریق «همکاری» میان ملت‌ها تأسیس شد.
یونسکو با ازدیاد و تقویت مناسبات آموزشی، علمی و فرهنگی دو هدف کاملاً پیوسته را تعقیب می کند:
۱. توسعه، که ورای تقاضای سادة پیشرفت مادی، باید به طیف گسترده ای از خواستهای انسان پاسخ گوید، بدون آنکه میراث نسلهای آینده را به خطر افکند.
۲. برقراری فرهنگ صلح، بر اساس آموزش مسؤولیت شهروندی و مشارکت کامل در فرایندهای دموکراتیک. برای اینکه صلح پایدار، صادقانه و مورد قبول همه برقرار شود، در دیباچة اساسنامة یونسکو آمده است کشورهای امضاء کنندة این اساسنامه مصمم‌اند که دستیابی کامل و برابر به آموزش، پی جویی آزاد حقیقت عینی، تبادل آزاد اندیشه‌ها و دانسته‌ها را برای همگان تضمین کنند و روابط بین مردم خود را توسعه بخشند و افزایش دهند تا با درک متقابل و بهتر به شناختی دقیق‌تر و حقیقی تر از آداب و رسوم یکدیگر برسند.
اعضای یونسکو
اساسنامه یونسکو در سال ۱۹۴۶ مورد امضاء بیست کشور دیگر قرار گرفت و بدین ترتیب این تعداد از اعضاء نخستین بنیانگذاران سازمان آموزشی، علمی، فرهنگی ملل متحد شدند. تا سال ۱۹۵۰ تعداد اعضا یونسکو به ۵۹ عضو رسید و در سال ۱۹۵۴ اتحاد جماهیر شوروی سابق به عنوان هفتادمین عضو به این سازمان پیوست.
بین سالهای ۱۹۶۰ و ۱۹۶۲ در پی فرایند استعمارزدایی ۲۴ کشور جدید التأسیس آفریقایی نیز به این سازمان پیوستند. اما در سال ۱۹۸۴ یونسکو یکی از اعضای مهم خود یعنی ایالات متحده را که بر مدیریت و سیاستهای سازمان انتقاد داشت و تصمیم به خروج از آن را گرفت را از دست داد. اندکی بعد انگلستان و سنگاپور نیز از سازمان کناره گیری کردند.
در اوایل سال ۱۹۹۰ فروپاشی بلوک شرق سبب ایجاد تحولات بیشتر شد. کرسی آلمان شرقی بر اثر اتحاد با آلمان حذف گردید. اندکی بعد فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز سبب افزایش اعضا شد و ۱۲ عضو جدید بر اثر این فروپاشی به سازمان یونسکو پیوستند از جمله ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، قزاقستان و قرقیزستان، اندکی بعد نوبت کشورهای یوگسلاوی سابق شد و کشورهایی نظیر بوسنی هرزگوین، اسلوونی و کروزنی به این سازمان ملحق شدند.
از زمان تأسیس سازمان یونسکو ۱۰ عضو در فواصل زمانی مشخص از سازمان کناره گرفتند. به عنوان مثال آفریقای جنوبی در سال ۱۹۵۶ این سازمان را ترک کرد و در سال ۱۹۹۴ بعد از حذف نژاد پرستی دوباره ملحق شد. تمامی این ده کشور به جز سنگاپور دوباره به یونسکو پیوستند. انگلستان یکبار دیگر در سال ۱۹۹۷ عضو یونسکو شد. در اکتبر ۲۰۰۳ با برگشت ایالات متحده به یونسکو ترکیب اعضای آن به ۱۹۰ کشور عضو رسید.
عرصه‌های فعالیت یونسکو
یونسکو اهتمام خویش را به فعالیت در زمینه‌های آموزش، علوم‌طبیعی، علوم اجتماعی و انسانی، فرهنگ، ارتباطات و اطلاعات مصروف کرده است. گزیده‌ای از حوزه‌های فعالیت :
آموزش:
حق آموزش، طرح‌ها و سیاستهای آموزشی، طفولیت و خانواده، آموزش ابتدایی, آموزش متوسطه، آموزش عالی، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش علم و فناوری، آموزش معلم، آموزش غیررسمی، آموزش جامع، تنوع فرهنگی و زبان‌شناختی در آموزش، ICT و آموزش، آموزش به هنگام فوریت‌ها، بحرانها و بازسازی، تربیت بدنی و ورزش، صلح و آموزش حقوق بشر، آموزش عدم خشونت
علوم طبیعی:
آب شیرین، مردم و طبیعت، اقیانوسها، علوم‌زمین، سواحل و جزایر کوچک، علوم‌پایه و مهندسی، سیاست علمی، زنان در علم
علوم اجتماعی و انسانی:
اخلاق، حقوق بشر، جوانان و ایدز، زنان و برابری جنسی، نژادپرستی، تبعیض نژادی و بیگانه‌ستیزی، امنیت و صلح انسانی، فلسفه، مطالعات روز و کاربردی، مهاجرت بین‌المللی، مسائل شهری، دموکراسی و دولت،
فرهنگ
فعالیت بهنجار، سیاستهای فرهنگی، میراث، تنوع فرهنگی، گفتگوی بین‌فرهنگی، صنایع فرهنگی، فرهنگ و توسعه، هنرها و خلاقیت، توریسم فرهنگی، موضوعات ویژه
ارتباطات و اطلاعات
بایگانی‌ها و کتابخانه‌ها، رسانه‌های جمعی، محتوای خلاقانه: رادیو، تلویزیون، رسانه‌های خبری، آموزش و ICT ، دولت الکترونیک، مسائل اخلاقی، آزادی بیان، مطبوعات مستقل، مردمان غیربومی، اطلاع‌رسانی در عرصه توسعه جامعه، ابزارهای پردازش اطلاعات، توسعه رسانه‌ای، آموزش رسانه‌ای، تکثر زبانی، مراکز چندرسانه‌ای، افراد معلول و ICT ، حفاظت و بایگانی، اطلاع‌رسانی در حوزه عمومی، شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی دولتی، نوسازی تجهیزات IT ، آموزش، زنان، جوانان
موضوعات خاص
افغانستان، افریقا، فرهنگ صلح، گفتگوی میان تمدنها، آموزش همگانی، جنسیت، HIV/AIDS ، مردمان غیربومی، عراق، کشورهای عقب افتاده، جزایر کوچک ( باربادوس و ده جزیره دیگر، اروپای جنوب شرقی، شاهراه های اطلاعاتی یونسکو، آب، میراث جهانی، جوانان
کمیسیون‌های ملی
طبق ماده ۷ اساسنامه یونسکو برای ایجاد هماهنگی بین یونسکو و مؤسسات ذیربط، کشورهای عضو موظف به ایجاد کمیسیون های ملی شدند. در حال حاضر ۱۹۰ کمیسیون ملی یونسکو وجود دارد که در مجموعة نظام ملل متحد بی نظیر است. در کمیسیون های ملی متفکران، دانشگاهیان و شخصیت های علمی فعالیت دارند و در تدوین ، اجرا و ارزیابی برنامه‌های یونسکو مشارکت می‌کنند. کمیسیون‌های ملی از طریق انتشار کتاب ها و اسناد یونسکو و برگزاری کنفرانس ها و تشکیل نمایشگاه، دیدگاه ها و برنامه های یونسکو را در کشور خود منعکس می‌کنند. به علاوه نقش مشورتی نیز دارند و دولت‌های متبوع خود را از برنامه های یونسکو مطلع می کنند و به این ترتیب افکار و اندیشه های یونسکو را اشاعه می دهند.
ادارات تحت نظر کمیسیون ملی یونسکو در ایران
۵ اداره تحت نظر معاون مطالعاتی دبیرکل در ایران فعالیت دارند که عبارتند از:
اداره آموزش و پرورش، اداره علوم، اداره فرهنگ، اداره علوم اجتماعی و اداره ارتباطات و اطلاع رسانی
هدف کلی
هدف برنامه‌های یونسکو که بر اساس سهیم کردن همة انسان‌ها در دانش پی‌ریزی شده پیشبرد فرهنگ، صلح خواهی، توسعة انسانی و توسعة پایدار می باشد.
رسالت سازمان
۱. توسعه و ارتقاء اصول و هنجارهای جهانی مبتنی بر ارزشهای مشترک به منظور مواجهة با چالشهای بوجود آمده و مهم در عرصة آموزش، علم، فرهنگ و ارتباطات و حمایت و تقویت "رفاه‌عمومی"
۲. ارتقاء و گسترش تکثرگرایی از طریق به رسمیت‌شناسی و صیانت از تنوع فرهنگی و ملاحظة حقوق‌انسانی
۳. ارتقاء سطح مشارکت و اقتدار در جامعة علمی از طریق دسترسی برابر، ظرفیت‌سازی و مشارکت در دانش
اهداف استراتژیک
آموزش: ارتقای آموزش به عنوان حق اساسی مطابق با اعلامیة جهانی حقوق بشر، بهبود کیفیت آموزش از طریق متنوع‌سازی محتویات و متدها و ارتقای ارزشهای مشترک در سطح جهانی، ارتقای سطح تجارب علمی، ابتکارات و اشاعه و مشارکت اطلاعات و اتخاذ بهترین تدابیر در راستای سیاست گفتگوی علمی
علوم: ارتقاء اصول و هنجارهای اخلاقی برای هدایت توسعة علمی و تکنولوژی و استحالة اجتماعی، بهبود امنیت انسانی از طریق مدیریت بهینه تحولات اجتماعی و محیطی، تقویت و غنابخشی به ظرفیتهای علمی، فنی و انسانی در راستای مشارکت در جوامع علمی معاصر
فرهنگ: ارتقاء سطح ابزارهای استاندارد قانونی و اجرای آنها در حوزه فرهنگ، صیانت از تنوع فرهنگی و تشویق گفتگو میان فرهنگها و تمدنها، تقویت و غنابخشی ارتباط میان فرهنگ و توسعه از طریق ظرفیت و مشارکت در دانش
محورهای اصلی برنامه‌های یونسکو
- آموزش و پرورش برای همه
- پیشبرد تحقیقات زیست محیطی از طریق برنامه های علمی جهان
- حفظ و تقویت میراث طبیعی جهان
- پیشبرد جریان آزاد اطلاعات، آزادی مطبوعات و توسعة رسانه های کثرت گرا و در عین حال تقویت امکانات و ظرفیت های ارتباطی کشورهای در حال توسعه
این تلاش‌ها با همکاری کارگزارهای گوناگون نظام ملل متحد و سایر سازمان های درون دولتی به عمل می‌آیند.
توجه کارهای یونسکو معطوف به این امور سه گانه است: زنان، کشورهای آفریقایی و کم توسعه یافته ترین کشورهای جهان
استراتژی میان مدت یونسکو
برنامه های میان مدت یونسکو در چهارچوب برنامة میان مدت شش ساله تنظیم می‌شود.
استراتژی ۲۰۰۱ ـ ۱۹۹۶:
پیش نویس برنامة میان مدت شش سالة یونسکو (۲۰۰۱ ـ ۱۹۹۶) بر مبنای نظرخواهی از کشورها، اجلاس های منطقه ای و بحث و تبادل نظرهای مختلف تهیه می شود. این برنامه به سه برنامة کوتاه مدت دو ساله تقسیم و در کنفرانس عمومی مورد بحث و تبادل نظر نمایندگان کشورها قرار گرفته و تصویب می‌شود.
پیش نویس جزئیات برنامه و بودجة دو سالة یونسکو به طور جداگانه با توجه به کلیه جوانب و دیدگاه ها و نقطه نظرها تدوین و در اوایل بهار سالی که کنفرانس عمومی در ماه نوامبر آن تشکیل می‌شود. برای نظر خواهی و مشارکت کشورها به کمیسیون های ملی کشورهای عضو ارسال می شود تا با توجه به سوابق و نظرات گذشته خود که در تدوین پیش نویس ارائه کرده اند، نسبت به تهیه قطعنامه ها با بار مالی و پیشنهاد برای اصلاحیه ها اقدام کنند. قطعنامه‌ها و اطلاحیه‌ها باید بر اساس قوانین و مقررات مربوط باشد و تعدادی از این قطعنامه‌ها در طول کنفرانس عمومی با توجه به حمایت سایر کشورها و نظراتی که ابراز می شود به تصویب رسیده و کشورهای مجری از بودجه های مصوب خود مطلع خواهند شد.
نکته قابل توجه این است که چون یونسکو یک سازمان مالی نیست، نمی تواند در سطح وسیعی از کشورها حمایت مالی به عمل آورد و کمک های مالی یونسکو چه در قالب قطعنامه و چه در قالب برنامة مشارکت که جزیی از برنامه و بودجة عادی هردو سال می باشد، حالت نمادی داشته و به هیچ وجه پوشش دهندة فعالیت های بزرگ نیست، مگر طرح هایی که از طریق برنامه های فرابودجه ای یونسکو مورد حمایت قرار می‌گیرند.
استراتژی ۲۰۰۷ - ۲۰۰۲:
استراتژی میان مدت ۲۰۰۷ ـ ۲۰۰۲ همراه با برنامه و بودجه ۲۰۰۳ ـ ۲۰۰۲ مبیّن برنامه اصلاحات یونسکو می‌باشد که از سوی اجلاس عمومی یونسکو در سی و یکمین نشست سازمان که در اکتبر ـ نوامبر ۲۰۰۱ برگزار گردید پذیرفته شد. این استراتژی درصدد طرح و ترسیم بینشی جدید و پیش‌نویسی نوین برای سازمان یونسکو از طریق تبیین کارکردهای مطمئن می‌باشد. به طور کلی این استراتژی پیرامون یک موضوع وحدت آفرین تدوین شده است که یونسکو سعی دارد از طریق آن روند صلح و توسعة انسانی را در عصر جهانی‌سازی از طریق آموزش، علوم، فرهنگ و ارتباطات بهبود و رشد بخشد.
به همین خاطر این استراتژی در پی آن است که بتواند میان رسالت و نقش یونسکو از یک سو و جهانی‌سازی توأم با حفظ چهرة انسانی ارتباط نزدیک برقرار سازد.
این استراتژی چهار حوزة برنامه‌ریزی بنیادین را با یک هدف مشترک به یکدیگر پیوند می‌زند و شمار محدودی از اهداف استراتژیک را ترسیم می‌کند که در مجموع دوازده هدف آن مربوط به کل سازمان و سه هدف باقیمانده مربوط به برنامه‌های خاص سازمان می‌باشد. در میان این اهداف استراتژیک دو موضوع بسیار مهم اما غیر همسو ترسیم شده است که هم بخش مهم و ذاتی تمامی برنامه‌ها می‌باشد و باید هم باشد. این دو موضوع عبارتند از فقرزدایی مخصوصاً فقر شدید و توزیع اطلاعات و فناوری‌های ارتباطی در همة عرصه‌های آموزشی، علمی، فرهنگی و اطلاعاتی و ساخت یک جامعة علمی یا دانش محور.
یونسکو و اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی WSIS
یونسکو تحقق خطوط عمل ۳، ۷،۸،۹و ۱۰ را از یازده خط عمل WSIS از طریق برگزاری نشست های مختلف پیگیری می‌کند. موضوع خط عمل ۳، دسترسی به اطلاعات و دانش، خط عمل ۷، در خصوص موضوع آموزش الکترونیکی، خط عمل ۸ تنوع فرهنگی، هویت و تنوع زبانی، محتوا می باشد خط عمل ۹ رسانه ها و خط عمل ۱۰ ابعاد اخلاقی جامعه اطلاعاتی می باشد.
یونسکو کارگروهی در خصوص حاکمیت اینترنت نیز دارد که این موضوع را پیگیری می‌کند
