اما موضوعی که با همه فرازونشیب‌ها، در اغلب خبرهای هستهای12 ماه اخیر جاری بود و جاری هم ماند و یک سال کهنه‌تر شد، تبادل سوخت هستهای و تأمین سوخت با غنای 20 درصد برای رآکتور تحقیقاتی تهران است؛ ماجرایی که از تابستان88 آغاز شد، در محتوای دو دور گفت‌وگوی فشرده مقامات ایرانی با فرستادگان 1+5 جاری بود، پای ترکیه و برزیل را به تهران و پرونده هستهای باز کرد، از قطعنامه چهارم تحریم‌ها علیه ایران با شماره 1929 عبور کرد و در اواخر سال89 با سفر زمستانی علی‌اصغر سلطانیه، نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به مسکو خاتمه یافت.
سفر سلطانیه اگرچه غیررسمی خوانده شد اما پیشنهادی مهم را در خود نهفته داشت؛ پیشنهادی که پاسخ دقیقی درباره آن منتشر نشد.
1 - آغاز ماجرا
مسئله تأمین سوخت هستهای 20درصد برای رآکتور تهران، از 29تیرماه سال88 و همزمان با سفر دبیر شورای‌عالی امنیت‌ملی به ژنو آغاز شد. سعید جلیلی در آن سفر، با فرستادگانی از 6کشور موسوم به گروه 1+5 از جمله نیکلاس برنز فرستاده وزارت‌خارجه آمریکا دیدار و گفت‌وگو کرد.پس از آن، در مذاکرات اول اکتبر2009 (9 مهر88) پیشنهادی روی میز مذاکره فرستادگان ایران با 6کشور آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه و چین گذاشته شد؛ پیشنهادی که طی آن ایران سوخت هستهای با غنای 3/5درصد را به کشوری دیگر از کشورهای گروه 1+5 تحویل می‌دهد و سوخت هستهای با غنای 19/75درصد- که به 20درصد معروف شده- تحویل می‌گیرد. در آن زمان آمریکا، روسیه و فرانسه دراین‌باره اعلام آمادگی کردند.اواخر مهرماه کارشناسان ایرانی برای توافق در مورد مقدمات خرید هستهای به وین رفتند تا با نمایندگان کاخ سفید، کرملین و الیزه مذاکره کنند.
پیش‌نویس توافقنامه‌ای که در وین نوشته شد، از ایران می‌خواست که ٨٠درصد از 1/5 تن اورانیوم با غنای پایین - 5/ 3 درصد- خود را برای غنی‌سازی بیشتر تا پایان سال‌میلادی جاری به روسیه بفرستد اما تهران پس از بررسی طولانی در پاسخ قطعی به پیش‌نویس این توافقنامه، نسبت به تحویل اورانیوم غنی‌شده با غنای بالا و بلوکه‌نشدن اورانیوم غنی‌شده ایرانی با غنای پایین ابراز تردید کرد.به گزارش رویترز، شبکه تلویزیونی عربی زبان‌العالم 5آبان 88 به نقل از مقامی ایرانی که نامی از وی برده نشد، گزارش داد که ایران در عرض ٤٨ساعت آینده پاسخ خود را به این توافقنامه می‌دهد اما خواستار تغییرات مهمی خواهد شد. این پاسخ ایران در اظهارنظر دیپلمات‌های هستهای 6کشور، به بی‌اعتنایی ایران نسبت به پیش‌نویس توافق ژنو و وین تعبیر شد.در پیش‌نویس توافق‌ها در وین، روسیه به عنوان کشور امانتگذار سوخت بین ایران و فروشندگان سوخت هستهای با غنای بالا تعیین شده بود.
2 - بحث بر سر میانجی
ترکیه وارد می‌شود
اواخر فروردین89 وزیر امورخارجه ترکیه بعد از سفر به جمهوری آذربایجان، شبانه به تهران آمد.دیدار با دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و همچنین وزیر امور خارجه ایران از نخستین برنامه‌های داوود اوغلو در تهران بود. احمد داوود اوغلو در این سفر و در نشست خبری مشترک با همتای ایرانی خود گفت: ترکیه آماده است در مبادله اورانیوم میان ایران و غرب به عنوان میانجی عمل کند.اگرچه این پیشنهاد آنکارا پیش از این نیز در پیچ‌وخم گفت‌وگوهای ایران و کشورهای طرف معامله سوخت هستهای بارها رسانه‌ای شده بود اما این بار فرستاده دولت رجب طیب اردوغان، این پیشنهاد را در تالار آینه باغ ملی تهران مطرح کرد.از دیدار سعید جلیلی نماینده مقام معظم رهبری و دبیرشورای‌عالی امنیت‌ملی با احمد داوود اوغلو وزیر امورخارجه ترکیه خبر مفصلی منتشر نشد.
تغییر در مقدمات
در همین حال سخنگوی وزارت خارجه آمریکا از تمایل واشنگتن برای پیگیری پیشنهاد مبادله سوخت هستهای با تهران خبر داد. به گزارش پایگاه خبری ایران دیپلماتیک به نقل از خبرگزاری فرانسه، فیلیپ کراولی، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در گفت‌وگو با خبرنگاران گفت که کاخ سفید همچنان به پیگیری پیشنهاد مبادله سوخت هستهای با دولت ایران متمایل است.او در ادامه مدعی شد که ایران هرگز موافقت خود را با پیشنهاد مبادله سوخت هستهای اعلام نمی‌‌کند. کراولی گفت: پیشنهاد مبادله سوخت هستهای باید به روز شود، زیرا ایران طی 7 ماه گذشته از زمان ارائه پیشنهاد مبادله سوخت هستهای تاکنون سانتریفیوژهای جدیدی را فعال کرده که براساس آن به غنی‌سازی اورانیوم پرداخته است.
معامله در مسکو
پیش از آن و در مذاکرات وین که در تابستان 2009 با حضور نماینده ایران برگزار شد، محمدالبرادعی، مدیرکل وقت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پیش‌نویس توافق وین، پیشنهاد کرده بود که اورانیوم غنی‌شده در ایران با غنای کمتر از 5درصد ابتدا به روسیه منتقل شود و در آنجا تا مقیاس 20درصد غنی و سپس به فرانسه منتقل شود تا به میله سوخت تبدیل و در نهایت به ایران تحویل داده شود.این پیشنهاد در فاصله 3روز از نشست وین به تأیید واشنگتن، مسکو و پاریس رسید، اما تهران پس از گذشت 9روز تنها اعلام کرد که این موضوع به گفت‌وگوهای بیشتری نیاز دارد.
خرید نقدی، به جای مبادله کالابه‌کالا
پس از آن ابتدا ایران اعلام کرد که ترجیح می‌دهد به جای عرضه سوخت خود با غنای 5درصد، برای تأمین سوخت 20درصدی، هزینه آن را پرداخت کند و سوخت رآکتور تهران را از 3کشور طرف معامله‌اش بخرد. طرح تبادل مرحله به مرحله سوخت بین ایران و 3کشور نیز پیشنهاد دیگری بود که مقامات ایرانی مطرح کردند. اما آژانس، کرملین، کاخ سفید و الیزه این دو پیشنهاد اخیر را مخالف پیش‌نویس توافق وین خواندند.
یک کشور ثالث دیگر
نیمه‌های آبان رویترز به نقل از باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا، نوشت که او پیشنهاد داده است ایران درصورت مخالفت با پیش‌نویس توافق وین، می‌تواند چند کشور دیگر را که مورد توافق طرف‌های معامله هستهای باشد به عنوان واسطه دریافت سوخت هستهای رآکتور تهران انتخاب کند.
کیش، خاک ایران است
همان روز روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز نوشت که ایران در پیشنهادی غیررسمی خواسته بود که جزیره کیش محل دریافت و ذخیره سوخت 5درصد ایرانی زیرنظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد. اما کانال‌های غیررسمی کاخ سفید اعلام کرده‌اند که واشنگتن اصرار دارد سوخت ایرانی باید از خاک ایران خارج شود، این درحالی است که مقامات ایرانی نیز اصرار دارند که مایل به خروج سوخت غنی‌شده از خاک ایران نیستند.
3 - صدور بیانیه در تهران
اینک ترکیه
پس از مناظره غیابی طرف‌های معامله درباره محل تبادل سوخت هستهای، البرادعی درحالی‌که میهمان برنامه نه چندان جدی چارلی رز بود، اعلام کرد که ایران به جای روسیه، می‌تواند ترکیه را برای تحویل سوخت 5درصد خود، واسطه قرار دهد. به این ترتیب که سوخت ایرانی تا زمانی که 3کشور طرف معامله، سوخت 20درصد را تحویل ایران نداده‌اند، در انبارهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نگهداری شود.پیشنهاد البرادعی درست زمانی رسانه‌ای شد که محمود احمدی‌نژاد سازوبرگ سفر به ترکیه را فراهم می‌کرد. البرادعی در شرایطی پیشنهاد خود را مطرح کرد که می‌دانست محمود احمدی‌نژاد 17آبان راهی ترکیه می‌شود. رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه نیز هفته پیش از آن میهمان تهران بود.
محل مبادله، ایران خواهد بود
وزیر امور خارجه ایران در نشست خبری با همتای ترکیه‌ای خود که پس از گفت‌وگوهای 2وزیر برگزار شد، به پرونده هستهای ایران و به‌ویژه مبادله اورانیوم غنی‌شده پرداخت و در پاسخ به این پرسش که آیا ایران کماکان بر تبادل سوخت در خاک این کشور اصرار دارد یا گزینه‌های دیگری هم وجود دارد، گفت: اگر اصل تبادل سوخت مورد اتفاق نظر جدی باشد، در سایر زمینه‌ها امکان تبادل نظر و تفاهم برای اعتماد متقابل وجود دارد. از سوی دیگر اما سخنگوی وزارت امور خارجه تأکید کرد: ما بحث دیگری جز مبادله سوخت با کسی نداریم چون پرونده هستهای ما تمام‌شده‌است. رامین مهمانپرست که 31فروردین در نشست خبری هفتگی خود در حضور خبرنگاران داخلی و خارجی سخن می‌گفت، درباره پیشنهاد ترکیه برای میانجیگری هستهای در موضوع انتقال سوخت هستهای به ایران گفت: اگر کشورهایی سعی می‌کنند ملاحظات ما را به کشورهایی که این ملاحظات را متوجه نمی‌شوند منتقل کنند اسمش را هر چه که می‌خواهند بگذارند اما اقدامات این کشورها می‌تواند برای روشن کردن برنامه‌های هستهای ما و اطلاع افکارعمومی مؤثر باشد. خبرنگاری پرسید: گویا استانبول به عنوان محل تبادل سوخت اعلام شده است. مهمانپرست پاسخ داد: محل مبادله ایران خواهد بود.
ناگهان موافقت
«جمهوری اسلامی ایران بر امانتگذاری 1200کیلوگرم اورانیوم کمتر غنی‌شده (LEU) در ترکیه موافقت می‌کند.»
این عبارت، بخشی از بیانیه‌ای است که 4 هفته بعد از سخنان مهمانپرست، پس از 18ساعت گفت‌وگوی دیپلماتیک، با حضور نخست‌وزیر ترکیه، رئیس‌جمهور برزیل و با میزبانی محمود احمدی‌نژاد و سعید جلیلی دبیر شورای‌عالی امنیت‌ملی در تهران امضا شد. این بیانیه پس از دیدار و گفت‌وگوی سه‌جانبه صبحگاه 27 اردیبهشت89 در یکی از سالن‌های جانبی سالن کنفرانس سران در تهران امضا شد.
در این گفت‌وگوها، محمود احمدی‌نژاد هیأت ایرانی را به‌عنوان میزبان سرپرستی می‌کرد که در آن منوچهر متکی وزیر وقت امورخارجه و علی‌اکبر صالحی رئیس وقت سازمان انرژی اتمی ایران حضور داشتند.
رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه نیز که با تغییر در برنامه سفر به جمهوری آذربایجان، نیمه‌شب با استقبال حمیدرضا حاجی‌بابایی وزیر آموزش‌وپرورش وارد فرودگاه مهرآباد تهران شد، احمد داوود اوغلو وزیر امور خارجه و نانر‌یلدیز وزیر انرژی کشورش را در کنار خود داشت.
4 - پس از قطعنامه
نوزده، بیست‌ونه
اردوغان پس از امضای بیانیه 3 جانبه در تهران گفت: پیش از این ایران در آستانه تحریم‌های جدید از سوی شورای امنیت قرار داشت که با شروع این ملاقات‌ها، تصمیم برای اعمال تحریم به تعویق افتاد؛ تعویقی که اردوغان گفت، اما چندان طولانی نبود. قطعنامه چهارم تحریم‌ها علیه ایران که با شماره1929 در شورای امنیت سازمان ملل به ثبت رسید 19خرداد ماه 89 با 12 رأی مثبت، 2 رأی منفی (ترکیه و برزیل) و یک رأی ممتنع (لبنان)، تصویب شد.
میزبانی ایران در زمین همسایه
5ماه بعد دوباره زمزمه آغاز دوباره گفت‌وگوها بین ایران و 1+5 در رسانه‌ها پیچید، تهران مایل بود که این گفت‌وگوها از ابتدا در استانبول انجام شود.شامگاه سه‌شنبه 18 آبان89، دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی خبر داد که رئیس دفتر دبیر شورای‌عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به نامه دفتر کاترین اشتون، مسئول سیاست‌خارجی اتحادیه اروپا طی نامه‌ای پیشنهاد ایران را درباره زمان و مکان گفت‌وگوها بر مبنای نامه مورخ 89/4/15 (6جولای 2010) به اشتون (نماینده 1+5) اعلام کرد.سعید جلیلی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و سرپرست تیم گفت‌وگوهای هستهای ایران در نامه روز 18آبان برابر با نهم نوامبر، روزهای 23 نوامبر و 5دسامبر را به عنوان 2 زمان مناسب برای برگزاری گفت‌وگوها بین نمایندگان ایران و کشورهای عضو گروه 1+5 در شهر استانبول ترکیه پیشنهاد کرد. اعضای این گروه که عبارتند از آمریکا، انگلیس، روسیه، چین، فرانسه و آلمان برگزاری دور اول گفت‌وگوها در استانبول ترکیه را رد کرده اما خواهان دیدار با نماینده ایران در روز 6دسامبر در ژنو سوئیس شده بودند.
دوباره واسطه، دوباره روسیه
مذاکرات ژنو در دسامبر2010 برگزار شد و این توافق را برجای گذاشت که ایران و نمایندگان 6 کشور در 21 و 22 ژانویه2011 - اول و دوم بهمن89- دوباره به گفت‌وگو بنشینند.پس از پایان نشست استانبول، جمهوری اسلامی ایران بار دیگر در موضوع تبادل سوخت نام روسیه را آورد.نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد: ایران آمادگی دارد تا در صورتی که از روسیه 120کیلوگرم سوخت با غنای 20درصد دریافت کند، مواد هستهای خود را که در ترکیه نگهداری خواهد کرد، به روسیه تحویل دهد.علی‌اصغر سلطانیه که در گفت‌وگویی 2ساعته با مدیران رسانه‌های روسیه سخن می‌گفت، تأکید کرد: ایران برای ازسرگیری مذاکرات با گروه وین آمادگی دارد.سطانیه در این نشست که در مسکو و در خبرگزاری اینترفکس روسیه برگزار شد، مبنای این تبادل را بیانیه تهران دانست.
نیازی به آمریکا و فرانسه نیست
نماینده ایران در آژانس همچنین در یک برنامه زنده در شبکه رادیویی اخا ماسکوی روسیه تأکید کرد که جمهوری اسلامی خواستار انعقاد قرارداد مستقیم با روسیه در زمینه تبادل سوخت برای رآکتور تحقیقاتی تهران است.علی‌اصغر سلطانیه در این برنامه گفت: اگر چنین توافقی تحقق پیدا کند و ما بتوانیم سوخت مورد نیاز برای طرح‌های صلح‌آمیز خود را به‌دست‌آوریم، مسلما این مسئله تأثیر بسیار مثبتی بر ملت ایران دارد و در عین حال یک نکته مثبت برای روسیه به شمار می‌رود، ولی در غیراین صورت این موضوع یک نقطه ضعف برای روسیه خواهد بود.این دیپلمات ارشد ایرانی با اشاره به اینکه ایران درباره تبادل سوخت هستهای تنها به روسیه اعتماد دارد، ادامه داد: ضرورتی ندارد که در این طرح آمریکایی‌ها مشارکت داشته باشند. سلطانیه در عین حال گفت که طرف روسی معتقد است که برای تولید سوخت لازم است فرانسه نیز مشارکت داشته باشد.او ادامه داد: روسیه می‌تواند به تنهایی چرخه تولید سوخت هستهای را انجام دهد و به همین دلیل نیازی به حضور فرانسوی‌ها در این طرح نیست.نماینده ایران در آژانس گفت: ما نمی‌دانیم چرا روسیه و سایر کشورها نمی‌خواهند در وین به پای میز مذاکره در این رابطه بنشینند.
