تا پیش از این و حدود 20سال قبل به جرأت می‌توانستیم بگوییم کیفیت کتاب‌های درسی ما خوب نیست اما امروز وضعیت تغییر کرده و آنچه به‌عنوان خروجی در این حوزه به‌دست می‌آید قابل اعتنا و واجد نقاط قوت بسیاری است. این اتفاقات مهم چه در حوزه گرافیک و تصویرسازی کتاب‌های درسی و چه در زمینه کیفیت چاپ آنها قابل مشاهده است. به‌نظر می‌رسد چاپخانه‌هایی که کتاب‌های درسی را چاپ می‌کنند، یعنی چاپخانه‌های افست و سازمان چاپ کتاب‌های درسی در سال‌های اخیر اهمیت بیشتری به کیفیت داده و نتیجه هم گرفته‌اند. از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در چاپ و نشر کتاب‌های درسی رخ می‌دهد و الگویی مناسب برای صنعتی‌سازی چاپ در کشور است، روش «پروف» یا «نمونه‌گیری» در چاپ کتاب‌های درسی است که سال‌هاست در چاپخانه‌های وزارت آموزش و پرورش انجام می‌شود و همانگونه که گفته شد می‌تواند الگوی خوبی برای سایر چاپخانه‌های کشور باشد.
با این همه اگر در مقام مقایسه بخواهیم پیشرفت کیفیت کتاب‌های درسی را با آثاری که در بخش خصوصی کودک و نوجوان منتشر می‌شوند بسنجیم، به‌نظر می‌رسد تا وضعیت ایده‌آل راه بسیاری باقی مانده است. رشدی که در سال‌های اخیر در حوزه تولید و انتشار کتاب‌های کودک و نوجوان چه در ایران و چه در سایر نقاط دنیا رخ داده به هیچ‌وجه قابل مقایسه با رشد کیفیت کتاب‌های درسی همان گروه سنی نیست. این خلأ را باید از چند زاویه مورد بررسی قرار داد که مهم‌ترین آنها تیراژ وسیع کتاب‌های درسی است. با توجه به اینکه وزارت آموزش و پرورش یک نهاد حاکمیتی و غیرانتفاعی است از چاپ و توزیع کتاب‌های درسی سودی برداشت نمی‌کند و در مقابل یارانه هنگفتی هم به این حوزه اختصاص می‌دهد. شمارگان بالا و میلیونی کتاب‌های درسی ایجاب می‌کند که این کتاب‌ها روی کاغذهای ارزان قیمت چاپ شوند و برای سایر ملزومات چاپی آن هم هزینه بالایی نشود. این امر اگر چه ناگزیر است اما در نهایت باعث می‌شود کیفیت نهایی کتاب‌های درسی با کتاب‌های کودک و نوجوان قابل مقایسه نباشد.
برای رفع این نقیصه یک ایده خام و اولیه این می‌تواند باشد که بخش خصوصی وارد شده و بخشی از مسئولیت چاپ و نشر کتاب‌های درسی را به‌عهده گیرد. البته این ایده یک ایده کلی است و نیاز دارد تا توسط مسئولان و فعالان بخش خصوصی از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گیرد. اینگونه، هم ناشران و هم چاپخانه‌های بخش خصوصی فعال‌تر شده و از طرفی می‌توان انتظار داشت بر کیفیت کتاب‌ها افزوده شود. همچنین فضای بازتری برای وزارت آموزش و پرورش ایجاد می‌شود تا ظرفیت خود را معطوف به هدایت، نظارت، پژوهش و استانداردسازی در حوزه محتوای کتاب‌های درسی کند.
در این میان ابتدا باید شرایط رقابت و ورود بخش خصوصی به میدان مهیا شود. در شرایط کنونی وزارت آموزش و پرورش با ارز دولتی کاغذ وارد می‌کند و این امکان برای ناشران و چاپخانه‌داران ما مهیا نیست. شاید گام اول برای ورود بخش خصوصی همین موضوع باشد. از سوی دیگر ناشران و چاپخانه‌های خصوصی ما هم باید بتوانند اطمینان‌سازی کنند و خاطره برخی اتفاقات ناگوار گذشته ازجمله موضوع ناکارآمدی در چاپ کتاب‌های درسی کشور عراق را پاک کنند. البته در مثل است که «به‌خاطر یک بی‌نماز در مسجد را نمی‌بندند» و آن خاطره تلخ نباید مبنای تصمیم‌گیری‌های بعدی باشد. امروزه بسیاری از کتاب‌های اروپایی در کشورهایی نظیر هند و سنگاپور چاپ می‌شوند و من مطمئن هستم ظرفیت صنعت چاپ ما هم به اندازه‌ای هست که دست‌کم از عهده نیازهای داخلی بربیاید؛ به شرط آنکه برخی رقابت‌های منفی و سودجویی‌های مقطعی از صنعت چاپ ما رخت بربندد.
* کارشناس چاپ و نشر و مدیرکل سابق دفتر امور چاپ وزارت ارشاد
