سرنوشت یوز در انتظار هوبره

این پرنده در بین سایر پرندگان بیابان زی به نسبت کشیده‌تر است. طول این پرنده از ابتدای نوک تا انتهای دم در حدود 55-65 سانتی متر متغیر است. در حالت بالباز، طول بال‌های این پرنده مابین 135-170 سانتی متر متغیر است. از نظر رنگ‌آمیزی این پرنده تنوع چندانی ندارد و عمدتا به رنگ شن است. هوبره از جمله پرندگانی است که نام آن در فهرست پرندگان در معرض خطر اعلام شده به‌طوری که بیم آن می‌رود این پرنده بی‌نظیر در آینده نزدیک منقرض شود مگر آنکه تمهیدات لازم برای حفاظت از آن تشدید شود. آنچه در پی می‌آید در واقع گزارشی است در باره ریخت شناسی و رده‌بندی هوبره. به عبارت دیگر گزارشی است درباره وضعیت این پرنده در ایران و جهان.

هوبره از جمله پرندگان زیبایی است که سالهاست از سوی عوامل متعدد تهدید می‌شود. در این گزارش پیش از آنکه به این عوامل اشاره شود به مشخصات ظاهری هوبره می‌پردازیم.

مشخصات ظاهری

 هوبره پرنده‌ای است که سراسر بدنش پوشیده از خال‌هایی به رنگ سیاه است. چنین خال‌هایی هوبره را در همرنگ کردن با محیط بیابان بسیار توانا می‌سازد. گردن، اطراف صورت و پوشپرهای این پرنده در ناحیه پیشانی و پس سر کمرنگ‌تر از نواحی دیگر بدن پرنده است.
در اطراف گردن این پرنده دو نوار پوشیده از پر به رنگ سیاه وجود دارد. زیرتنه این پرنده که در حالت پرواز نمایان است به سفیدی می‌گراید. هنگام پرواز، انتهای شاهپرهای اولیه به رنگ سیاه است. بال‌های این پرنده در پرواز به رنگ سیاه و سفید نمایان است.

وزن پرنده بالغ در اسارت از 1200 تا 2400 گرم در نرها و از 1100تا 1700 گرم در ماده‌ها متغیر است. در وحش این مقادیر حدود 20 درصد کمتر است. در تیره هوبره پرندگان نر، جثه‌ای بزرگتر از ماده‌ها دارند.

پراکندگی جغرافیایی

پراکندگی تولید مثل هوبره از جزایر قناری و مراکش  در مورد زیر گونه fuertaventurae C. u. و  C. u. undulata، موریتانی، الجزایر، تونس تا لیبی، مصر تا فلسطین، شبه جزیره عربستان و از دریای خزر به سمت شرق تا بالای دریاچه آرال تا 120 درجه جغرافیایی در مغولستان است. از دریای‌خزر این پراکندگی به سمت جنوب ادامه پیدا می‌کند و کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان و عراق را شامل می‌شود.

زیرگونه fuertaventurae که منحصر جزایر قناری است؛تنها در فورتونتورا و لانزاروت زندگی می‌کند. گستره پراکندگی C. u. undulata شمال آفریقا است و macqueenii از صحرای سینا به سمت شرق که شامل کشورهای ایران، عربستان، کویت، قطر، امارات، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، قزاقستان، مغولستان، ازبکستان و... است.

هوبره‌ای که در آسیای مرکزی تولید مثل می‌کند، مهاجر است. در عوض جمعیت تولید‌مثل‌کننده در خاور‌ میانه، ایران، عربستان، آفریقا و نواحی معدودی در پاکستان، مهاجر نیستند اما دارای مهاجرت‌هایی با دامنه کوتاه هستند.

هدف اصلی هوبره‌های بومی ایران از مهاجرت، تامین غذای بیشتر به‌خصوص در فصل تولید‌مثل است. این مهاجرت‌ها عمدتا به سمت نواحی‌ای است که باران بیشتری در آن ببارد. به واسطه این باران‌ها هوبره‌ها می‌توانند از جوانه‌های گیاهان استفاده کنند.

در فصل تابستان و در اواسط مرداد مهاجرت اولیه هوبره‌ها شروع می‌شود و تا اواخر آبان ماه به طول می‌انجامد. در فصل بهار مهاجرت ثانویه از اواسط ماه اسفند آغاز و تا اواسط اردیبهشت به اتمام می‌رسد. پس از اینکه جمعیت هوبره‌ها درآسیای مرکزی تولید مثل کردند به سمت جنوب غربی که شامل کشورهای ایران، پاکستان، عربستان و صحرای سینا است مهاجرت می‌کنند. تعداد کمی نیز به سمت شمال غربی هند (راجستان و گجرات‌) مهاجرت می‌کنند.

در سال‌های خاصی که بسته به میزان بارش دارد، هوبره‌ها به سمت شمال شرقی مصر و شمال شرقی سودان نیز مهاجرت می‌کنند. نکته قابل توجه در این باب این است که بسیاری از جزئیات مسیر مهاجرت هوبره‌ها در حال حاضر ناشناخته است.

زیستگاه

هوبره پرنده‌ای است که با مناطق شنی و تپه ماهورهای ریگزار سازگاری پیدا کرده است. زیستگاه عمده این پرنده بیابان‌ها و نواحی کویری با بوته‌های پراکنده و علف‌های کوتاه و حاشیه گندم زارهاست و روی زمین آشیانه می‌سازد. این پرنده همچنین زمین‌های کشاورزی را نیز به‌عنوان زیستگاه انتخاب می‌کند.

این پرنده عمدتا در مناطق شنی خشک و مسطح یا موج‌وار زندگی می‌کند. استپ‌ها و بیابان‌ها عمده‌ترین زیستگاه این پرنده‌اند. این بیابان‌ها دارای پوشش‌های پراکنده و درختچه‌ای نیز هستند.

در مناطقی که هوبره زیست می‌کند، زمین پوشیده از شن است و خاک این مناطق لم‌یزرع است. پوشش گیاهی دائمی و کم پشت و پراکنده است و گاهی اوقات شامل درختان کهنسال نیز می‌شود. در این مناطق، بارش باران به زحمت از 200 میلیمتر در سال تجاوز می‌کند.

رژیم غذایی

عمده محققان بر این امر اتفاق نظر دارند که هوبره یک گونه همه چیز خوار است. رژیم غذایی این‌گونه بسیار متنوع است و شامل مواد غذایی مختلفی است که در بیابان یافت می‌شود.
رژیم غذایی این پرنده بسته به نوع فصل و فراوانی نوع غذا متفاوت است. این پرنده از گیاهان مختلف گرفته تا جانداران کوچک در رژیم غذایی خود استفاده می‌کند. میزان بهره گیری از هر یک از این مواد به نوسانات فصلی بستگی مستقیم دارد.

در فصل زمستان و اوایل بهار گیاهان عمده‌ترین منبع تهیه غذا برای هوبره‌ها هستند. این گیاهان شامل جوانه‌ها، برگ گیاهان کویری، دانه‌ها، میوه رستنی‌های بیابانی، گل‌ها و پیاز گل‌ها می‌شود. در کنار این مواد باید شفت میوه‌ها و دانه‌های پخش شده گیاهان را نیز افزود. در مناطقی که زیستگاه هوبره زمین‌های کشاورزی است، آنها از دانه‌های حبوبات، یونجه و خردل نیز بهره می‌جویند.

در فصل بهار و تابستان این پرنده بیشتر از جانداران کوچک در رژیم غذایی خود استفاده می‌کند. این جانداران شامل: بی‌مهرگان مانند موریانه، ملخ، شپش گندم، انواع سوسک‌های مناطق بیابانی، هزارپا، عقرب، عنکبوت و مورچه می‌شوند. در بعضی اوقات دیده شده است که هوبره‌ها از حلزون‌ها و مهره‌داران کوچک مانند مارها، مارمولک هاوجکوها نیز استفاده می‌کنند.

جوجه هوبره‌ها عمدتا از حشرات و خزندگان کوچک استفاده می‌کنند. اطلاعات ضد‌ونقیضی نیز در مورد نوشیدن آب توسط جوجه هوبره‌ها در دست است. در حالی‌که در گذشته تصور بدین گونه بوده است که هوبره‌ها اصلا آب نمی‌نوشند.

تولید مثل

در بدو شروع نمایشات جنسی، پرنده نر بی‌حرکت مانده و پس از ثانیه‌هایی رشته پرهای سیاه و سفید آویزان در دو طرف گردن و گوشپرها به آرامی به سمت بالا و جلو بلند می‌شوند. قسمت‌هایی انتهایی پرها کمی بالا آمده و دم به سمت پایین هدایت می‌شود. سر در حالی‌که به عقب برده می‌شود؛ پایین می‌آید تا روی شانه‌ها قرار گیرد و باعث می‌شود پرهای سینه و گردن همچنان برافراشته شوند و نهایتاً کاملاً قسمت سر را بپوشانند. در این حالت که هوبره کاملاً خود را استتار کرده و در پوشش خود فرو رفته است ناگهان دوباره آشکار شده و بسان یک نقطة سفید رنگ از فاصلة حداقل دو کیلومتری روی زمین دیده می‌شود و این زمانی است که هوبره شبیه پرنده‌ای که سینه‌اش با گوی سفید رنگی آمیخته باشد، نمایان است.

بعد از اینکه چند ثانیه در این وضع ماند، این پرنده شروع به دویدن در یک مسیر مستقیم، دوارو یا زیگزاگ می‌کند که هر یک از این حالات به توپوگرافی زمین منطقه نمایش بستگی داشته و برای زیرگونه‌های مختلف متفاوت است. این دویدن با گام‌های کوتاه همراه است و با بلند کردن و بالا آوردن پاها به حالتی اغراق آمیز انجام می‌گیرد. پرنده ناگهان در پایان هریک از مراحل دویدن می‌ایستد و سر و گردنش را یکباره به تندی به سمت جلو تکان داده و صدای بمی از خود ساطع می‌کند. سپس سر و گردنش را به سمت عقب برمی‌گرداند و در این مرحله ممکن است دوباره به حالت بدون تحرک اولیه بازگردد. آنگاه کمی استراحت می‌کند و دوباره به حالت عادی باز می‌گردد و یا اینکه با همان حالت پرهای آشفته باقی می‌ماند تا نمایش بعدی را آغاز کند.

احتمال مشاهده نمایشات جنسی هوبره‌های نر ابتدای صبح و اواخر بعد از ظهر میسر است.

به هنگام اوج بروز حرکات نمایشی در فصول تولید مثل این اعمال سلسله‌وار پشت سرهم انجام شده و فقط از چند ثانیه تا چندین دقیقه در بینشان وقفه می‌افتد. در یک سلسله از نمایش‌ها 31 مرتبه تکرار نمایشات جنسی گزارش شده است که به‌مدت 70 دقیقه نیز به طول انجامیده است. حین این مراحل به ندرت دیده شده است که نرها تغذیه کنند. عمدتاً این نمایش‌ها محدود به یک منطقه با قطر تنها چند متر می‌شود. اما در بعضی از موارد دیده شده است که محدوده وسیع‌تر است و به چند صد متر نیز می‌رسد و در بین مراحل نیز گسترش می‌یابد.

پرورش جوجه‌ها

 اگرچه فصل آشیانه‌گزینی هوبره زیر گونه‌های مختلف به کلی با یکدیگر متفاوت است ولی اکثراً لانه‌ها در فصل بهار شکل می‌گیرند. آشیانه هوبره به‌صورت یک گودال سطحی خراشیده شده است که گهگاه با پوشش‌های گیاهی مرزبندی می‌شود. این آشیانه‌ها عموماً در شیب‌های ملایم و زمین‌های برآمده قرار دارد. قرارگیری این لانه‌ها در فرورفتگی‌ها نادر است. شیب‌های این لانه‌ها عموماً رو به شمال است. محل لانه در ارتباط با سایر المان‌های محیطی به عادات پرنده برمی‌گردد. سیتر و گاوچر در سال 1988 اعلام کردند که لکنی‌های مورچه بسیاری در اطراف آشیانه هوبره‌ها یافت می‌شود که دسترسی آسان و راحت پرنده ماده و جوجه‌هایش را به یک منبع غذایی فراهم می‌سازد.

اطلاعات بسیار اندکی در مورد تخم‌گذاری، خوابیدن روی تخم، سر از تخم درآوردن جوجه‌ها و مراقبت از جوجه هوبره‌های وحشی وجود دارد. اندازه لانه در حدود جایگیری 2 الی 3 تخم می‌شود. در مـواردی خـاص یـک تـا پـنج تخـم در این لانه‌ها گذارده می‌شود. در هر فـصل تـخـم‌گذاری، تنها یک لانه ایجاد می‌شود اما چنانچه لانه اول خراب شده و از بین برود، جابه‌جایی آشیانه محتمل است. طی فصولی که به طرز استثنایی خشک هستند،ممکن است هیچ زاد و ولدی صورت نگیرد.

جوجه‌ها از هنگام تولد مستقلند و می‌توانند از لانه بیرون روند و تنها برای 24 ساعت بعد از تولد توسط هوبره ماده در لانه مراقبت می‌شوند. در این مدت پروتئین جانداران کوچک به آنها داده می‌شود. مادر عمل تغذیه جوجه‌ها را همراه با یک آوای لطیف و ملایم انجام می‌دهد. هنگامی که جوجه‌ها 2‌الی 3 روزه شدند، مادر طعمه را روی زمین می‌اندازد تا جوجه‌ها آن را گرفته و بخورند. وقتی که جوجه‌ها 5 تا 6 روزه شدند، مستقل و آزاد خودشان تغذیه می‌کنند و پس از 11 روز که از تولد جوجه‌ها گذشت، شانه‌ها و بال‌هایشان از پرهایی مملو می‌شود که جسمشان را شکل داده و در 4 هفتگی سطح بدنشان کاملاً از پر پوشیده می‌شود؛ البته هنوز پرهای بال و دم پرنده کوتاه است. جوجه‌های یک ماهه شروع به پرواز در مسافت‌های کوتاه می‌کنند، اما همچنان تا 2ماهگی نزدیک مادرشان می‌مانند.

وضعیت جمعیتی و حفاظتی

نام هوبره درضمیمه (І) کنوانسیون سایتیس (کنوانسیون جهانی گونه‌های گیاهی و جانوری در خطر انقراض)ثبت شده است. این ضمیمه گونه‌های در خطر انقراض را دربر می‌گیرد و تجارت این دسته از گونه‌ها به هر نحو غیرقانونی است.

همچنین در طبقات فهرست سرخ IUCN این پرنده در رده EN Endangered قرار دارد که مربوط به گونه‌های در معرض خطر انقراض است. این رده مربوط به گونه‌هایی می‌شود که طی 10 سال گذشته 50 درصد کاهش جمعیت در طبیعت داشته‌اند.

با توجه به اهمیت فوق العاده بالای این پرنده از جنبه اکولوژیکی و همچنین کمیاب بودن و در معرض خطر انقراض بودن این پرنده حمایت همه‌جانبه ارگان‌های دولتی (‌به ویژه سازمان حفاظت محیط‌زیست)، مسئولان و سازمان‌های مردم‌نهاد ضروری است.

گرچه مشاهده یوز ایرانی برای نسل آینده بسیار دشوار می‌نماید، اجاره ندهیم هوبره به سرنوشت یوز گرفتار شود.