اقداماتی که در این حوزه صورت می‌گیرد، اغلب از سوی بخش دولتی است و حمایت‌های سازمان‌ها و نهادهای مرتبط دولتی را می‌طلبد. در این خصوص، یکی از تاثیرگذارترین ارگان‌ها، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است که با استفاده از امکانات و پتانسیل‌های وسیع خود، می‌تواند گام‌های مؤثری برای تحول وضعیت صنایع‌دستی کشور بردارد.
اداره کل تولید و بازرگانی معاونت صنایع‌دستی سازمان، یکی از اداراتی است که با تمرکز بر بازار فروش محصولات صنایع‌دستی و الزامات آن، می‌کوشد تا با فراهم‌آوردن امکان عرضه این کالاها، به بازار آنها رونق بخشد.
به بهانه روز جهانی صنایع‌دستی، به سراغ مهدی کیایی، مدیرکل این اداره رفتیم تا نظر او را درباره وضعیت فعلی بازار فروش محصولات صنایع‌دستی جویا شویم. آقای کیایی که دبیر همایشی است که سازمان به مناسبت این روز برگزار کرده، با وجود درگیری‌های متعدد برای ساماندهی به امور همایش با روی باز ما را پذیرفت و به سؤالاتمان پاسخ گفت.
او ضمن ارائه توضیحاتی درباره روز جهانی صنایع‌دستی و برنامه‌های سازمان برای این روز، طبق آمار یونسکو کشورمان را به لحاظ تعدد و تنوع رشته‌های صنایع‌دستی دارای رتبه اول جهان خواند. کیایی همچنین با برشمردن مزایای صنایع‌دستی از بعد اقتصادی، بیان کرد که در حال حاضر 5/2 میلیون نفر در کشور به‌طور مستقیم از راه صنایع‌دستی امرار معاش می‌کنند و این صنعت، 2/3درصد تولید ناخالص ملی را به‌خود اختصاص داده است.
- سابقه نام‌گذاری 20 خرداد (10 ژوئن) به‌عنوان روز جهانی صنایع‌دستی به چه زمانی برمی‌گردد؟
در سال 1964، یعنی سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، حدود 40 کشور در نیویورک گرد هم آمدند و کنگره جهانی صنایع‌دستی را تشکیل دادند. براساس تصمیمات این کنگره که نخستین کنگره جهانی صنایع‌دستی بود، شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان یکی از نهادهای وابسته به یونسکو شکل گرفت. همچنین تصمیم گرفته شد که روز 10 ژوئن، روز جهانی صنایع‌دستی نام‌گذاری شود. دو سه سال بعد، یعنی در سال 1968، برابر با 1347 شمسی، ایران به عضویت شورای جهانی صنایع‌دستی درآمد.
- جایگاه ایران در این شورا و به‌طور کلی در صنایع‌دستی جهان چگونه است؟
در حال حاضر، ایران یکی از کشورهای فعال این شوراست. ایران به اتفاق چین و هند، 3قطب اصلی صنایع‌دستی جهان را تشکیل می‌دهند، اما به اعتقاد یونسکو، ایران به لحاظ تنوع تولید و تعداد رشته‌های تولیدی زنده، بزرگ‌ترین کشور جهان در بعد صنایع‌دستی محسوب می‌شود.
- تعداد رشته‌های تولیدی زنده ما چقدر است؟
در حال حاضر ما بیش از 256 رشته فعال صنایع‌دستی در کشور داریم.
- اهمیت صنایع‌دستی در چرخه اقتصادی کشور چیست؟
صنایع‌دستی به‌دلیل ویژگی‌های شاخص خود در این حوزه دارای جایگاه ویژه‌ای است؛ چند تا از این ویژگی‌ها را که از منظر اقتصادی قابل توجه است، ذکر می‌کنم: اول اینکه صنایع‌دستی کاربر است، نه سرمایه‌بر. همان‌طور که می‌دانید، از نظر اقتصادی برای ایجاد شغل، ما یا باید رویکرد سرمایه‌محور داشته باشیم یا نقش نیروی انسانی را پررنگ کنیم. چون ما کشور جوانی را داریم که تعداد بیکاران آن زیاد است، نگرش به صنایع‌دستی از نظر اقتصاد ملی بسیار مهم است، چون مشاغلی را ایجاد می‌کند که با حداقل سرمایه منتج به کار تبدیل می‌شود.
- در مقایسه با صنایع دیگر هزینه ایجاد شغل در صنایع‌دستی چقدر است؟
به‌عنوان مثال در صنایع بالادستی، مثل صنایع نفت یا پتروشیمی برای ایجاد یک شغل، نیازمند سرمایه‌گذاری با مبلغی بیش از 500 میلیون تومان برای ایجاد یک شغل هستیم. اما در صنایع‌دستی، با رقمی حدود 200 هزار تومان، یک شغل ایجاد می‌شود. بنابراین از لحاظ اشتغال صنایع‌دستی جذابیت بالایی دارد.
- در توضیح علت گرانی محصولات صنایع‌دستی اغلب از ارزش افزوده نام برده می‌شود. منظور از آن چیست؟
صنایع‌دستی ارزش افزوده فوق‌العاده بالایی – در برخی موارد بیش از صددرصد- را ایجاد می‌کند. یعنی چون ما مواداولیه یا تکنولوژی پیچیده‌ای برای تولید احتیاج نداریم، بنابراین وقتی محصول ما تبدیل به کالا می‌شود و به فروش می‌رسد، ارزش افزوده بالایی ایجاد می‌کند که جذابیت تولید را به‌دنبال دارد.
- جذابیت‌های دیگر صنایع‌دستی به لحاظ اقتصادی چیست؟
یکی از مهم‌ترین مزایای محصولات صنایع‌دستی، این است که این کالاها، تولیدات داخلی و بومی کشور است. ما وابستگی به تولید یا خرید مواداولیه یا واردات آن نداریم. در کنار این موارد، عدم‌نیاز به تکنولوژی پیچیده و متخصصان خارجی نیز یکی دیگر از مزایای این رشته‌هاست. بنابراین به لحاظ اقتصادی روی آوردن به صنایع‌دستی و تلاش برای گسترش آن بسیار توجیه‌پذیر است.
- چند رشته صنایع‌دستی منسوخ شده است؟
این البته در حوزه فعالیت من نیست و اداره تخصصی آن باید در این زمینه اظهارنظر کند، اما تصور ما این است که حدود 15-14 رشته در سال‌های نه‌چندان دور داشته‌ایم که منسوخ شده‌اند.
- شما از برنامه‌هایی که برای احیای آنها صورت گرفته خبر دارید؟
با برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، 5 تای این رشته‌ها مجددا احیا شد و احیای 5 رشته دیگر نیز امسال در دستور کار قرار گرفته است. امیدواریم که در سال‌های آینده 5 رشته باقی‌مانده را نیز احیا کنیم. اداره کل حفظ و احیای معاونت صنایع‌دستی با استفاده از کارشناسان ماهر خود تلاش ویژه‌ای در این زمینه دارد و موفقیت‌های خوبی را هم کسب کرده است، اما نگرانی ما این است که رشته‌های موجود و زنده چگونه توجیه اقتصادی داشته باشند.
- در حال حاضر ما چند رشته صنایع‌دستی داریم که به‌عنوان یک شغل می‌تواند پاسخگوی نیازهای مالی و راه امرار معاش افراد باشد؟
بهتر است بپرسید چند نفر در این رشته‌ها شاغل هستند.
- آخر ممکن است افرادی هم باشند که به چشم یک شغل به فعالیت صنایع‌دستی نگاه نمی‌کنند.
اما منظور ما از کلمه «شغل» دربرگیرنده این افراد نیست.
- بسیار خب، چند نفر در سطح کشور به تولید محصولات صنایع‌دستی اشتغال دارند؟
بیش از 5/2 میلیون نفر به‌طور مستقیم و بالای 12میلیون نفر به‌طور غیرمستقیم از این راه امرار معاش می‌کنند.
- اگر این 5/2 میلیون نفر تمام انرژی خود را صرف این فعالیت کنند و آن را شغل خود قلمداد کنند، با توجه به پرزحمتی و کاربر بودن آن- به قول خود شما- آیا می‌توانند انتظار داشته باشند که هزینه‌های خود و افراد تحت تکفل خود را از این راه تامین کنند؟
وقتی ما می‌گوییم این تعداد به‌طور مستقیم از این راه ارتزاق می‌کنند، منظورمان همین است که این فعالیت کفاف دخل و خرج آنها را می‌دهد و اصولا معنای شغل نیز همین است.
- این تعداد، نهایت ظرفیت اشتغال در بخش صنایع‌دستی ماست؟
خیر. البته ما معتقدیم که می‌شود این تعداد را ارتقا داد و آن را برای افراد بیشتری جذاب کرد و تلاش‌هایی نیز در همین زمینه داریم. به‌عنوان مثال اینکه ما بتوانیم شرایط فروش را فراهم کنیم، یکی از مسائل مورد تاکید ماست. ارتباطی که بین صنایع‌دستی و گردشگری وجود دارد، پتانسیل خوبی برای دستیابی به این هدف ایجاد می‌کند.
- راهکارهای عملی شما برای استفاده از گردشگری در افزایش فروش صنایع‌دستی چیست؟
ما در این رابطه بحث بازارهای موقت فروش، شامل بازارهای تابستانی، بازارهای نوروزی و... را دنبال کردیم که متناسب با افزایش تعداد گردشگران مورد توجه قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال ما در طول 15 روز تعطیلات عید امسال با کمک سازمان‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان‌ها غرفه‌های نوروزی رایگانی را در اختیار صنعتگران قرار دادیم که در جنب مراکز و اماکن فرهنگی و تاریخی برپا شد که گردشگران داخلی و خارجی از آنها بازدید می‌کنند. مثلا در استان فارس، تخت جمشید، پاسارگاد، حافظیه، سعدیه و... جاهایی است که در ایام تعطیلات با افزایش تعداد گردشگر روبه‌رو است. ما در کنار اینها بازارچه‌های موقت فروش صنایع‌دستی را برپا کردیم.
- تعداد این مراکز در سطح کشور چقدر بود؟
313 منطقه کشور جانمایی شد و حدود 2 هزار و 600 غرفه فروش ایجاد شد.
- آماری از میزان فروش محصولات این غرفه‌ها در دست دارید؟
بله. بیش از 5/4 میلیارد تومان فروش مستقیم این غرفه‌ها ظرف همین 15 روز بوده است. این آماری است که خود صنعتگران به ما دادند و این جای شگفتی است، زیرا در کشور ما به لحاظ فرهنگی، معمولا فروشنده، آمار فروش خود را به‌دلیل ترس از مالیات و عوامل دیگر پنهان می‌کند، اما با این حال خود فروشندگان این آمار را به ما اعلام کردند.
- این روش برای تابستان نیز استفاده می‌شود؟
بله. دستورالعمل این کار به استان‌ها صادر شده است و به‌طور کلی، برای ایام خاص سال قصد داریم این طرح را دنبال کنیم. این یکی از مکانیسم‌های فروشی است که برای محصولات صنایع‌دستی در نظر گرفته‌ایم.
- طرح‌های دیگر سازمان برای ارتقای فروش چیست؟
بحث دیگر، طرح جوایز بانک‌هاست. اگر این روزها به رادیو و تلویزیون دقت کنید، می‌بینید چند ماهی است که بانک‌ها در تبلیغ جوایز خود از بن‌های خرید صنایع‌دستی نام می‌برند. این ماحصل تلاشی است که ما در متقاعد کردن بانک‌ها به کار بسته‌ایم تا بخشی از جوایز خود را در قالب بن صنایع‌دستی به هموطنان ارائه دهند. این بن یعنی کمک به گردش اقتصادی تا زنجیره تولید تا فروش تحریک شود و فروشی ایجاد شود که به‌دنبال خود، نیاز به تولید را افزایش دهد. در حقیقت، ما از منظر اقتصادی به‌دنبال افزایش تقاضا هستیم. اگر این اتفاق بیفتد، ما در بخش عرضه به لطف خدا مشکلی نداریم، زیرا دارای نیروی تولید مجرب، مواداولیه، تکنیک تولید و سایر لوازم تولید هستیم.
- یکی از مباحث مهم در بخش فروش این است که محصولی که ما تولید می‌کنیم، چقدر مطابق با چیزی است که خریداران دنبال آن هستند و آن را می‌خرند. این بحث به‌ویژه با توجه به رقابت صنایع‌دستی خارجی با محصولات تولید داخل اهمیت می‌یابد، زیرا به‌عنوان مثال چاقوسازی زنجان که یکی از حوزه‌های تخصصی صنایع‌دستی این شهر است، در مقایسه با چاقوهای تولید زولینگن آلمان حرفی برای گفتن ندارد، زیرا این چاقوهای آلمانی همان چیزی است که خریدار دنبال آن می‌گردد و با قیمت مناسب‌تری هم عرضه می‌شود. این یکی از مشکلات صنایع‌دستی ماست که به‌دلیل همین ارزش افزوده بسیار گران است و خریداران خاص دارد. جدای از آن، باید این نکته را هم در نظر بگیریم که چیزی که تولید می‌شود، آیا همانی است که مخاطب آن را نیاز دارد یا خیر؟
سؤال شما یک جواب علمی دارد. اصولا وقتی ما می‌خواهیم فروش را مورد تحلیل قرار دهیم، اول باید بررسی کنیم که چیزی که تولید می‌کنیم، چقدر به سلیقه مشتری نزدیک است و دوم اینکه چقدر می‌تواند با رقیبان، رقابت کند. مک‌کنزی که یکی از اندیشمندان مدیریت بازرگانی است، در سال‌های 1960 این بحث را مطرح کرد که در دنیای تجارت و رقابت امروزی، تولیدکننده‌ای می‌تواند به فعالیت خود ادامه دهد که به 4p توجه کند.
- معنای این 4p چیست؟
اول product یا محصول که باید ویژگی‌ها و کیفیتی داشته باشد که مورد پسند مشتری است. دوم price یا قیمت است، یعنی قیمت تمام‌شده تولید رقابتی باشد تا محصول برای مشتری جذابیت داشته باشد. سوم place یا مکان و کانال‌های تولید است که کالا را از نظر حمل‌ونقل و مکان ارائه به بهترین وجه توزیع و عرضه کند. چهارم promotion است، به معنای تبلیغات و ترویج که در مورد کالا به خوبی اطلاع‌رسانی کند؛ از بروشور و کارت ویزیت و پکیج ارائه و آگهی و بنر گرفته تا تبلیغات رادیو و تلویزیونی تا بتواند کاربری‌های محصول خود را برای مشتری شرح دهد. پس اگر ما بتوانیم کیفیت محصول، رقابتی بودن قیمت، عرضه مناسب و تبلیغ مناسب را توامان داشته باشیم، می‌توانیم به حیات اقتصادی خود در بازار ادامه دهیم.
- صنایع‌دستی ما با این شرایط چقدر انطباق دارد؟
پاسخ این سؤال مشخص است و دلیل آن هم این است که تولیدکننده ما، تنها می‌تواند تولید خوبی داشته باشد، اما متأسفانه فروشنده خوبی نیست. به گمان من، در حال حاضر پروسه تولید و فروش ما به‌دلیل ضعف فروش نسبت به تولید کامل نیست. وقتی فروش خوبی نداشته باشیم، نمی‌توانیم سلیقه مشتری را بشناسیم و وقتی بازخورد سلیقه مشتری به بخش تولید نرسد، کم‌کم نمی‌توانیم او را راضی کنیم و به‌تدریج فروشمان افت می‌کند.
- برای رونق فروش چکار می‌توانیم بکنیم؟
نگرش علمی به مسائل تولید و فروش صنایع‌دستی ضرورتی است که داریم روی آن کار می‌کنیم. از جمله این فعالیت‌ها توجه به الزامات اصل 44 قانون اساسی است که ورود به ساختار تعاونی‌ها، خروج از تصدیگری، ایجاد تشکل‌های غیردولتی و تشکل‌های مردم‌نهاد و... را شامل می‌شود و ما داریم به این فعالیت‌ها کمک می‌کنیم تا صنعتگران ما متشکل شوند و نهادهای تعاونی داشته باشند، NGO داشته باشند و کم‌کم یاد بگیرند چگونه صادرات و فروش موفق داشته باشند.
- تبلیغات اینترنتی برای محصولات صنایع‌دستی در چه وضعی است؟
تجارت الکترونیک یکی از مسائلی است که مورد توجه ماست. سایت ما در حال اصلاح است و فکر می‌کنم بخش عمده آن انجام شده است. من به شما قول می‌دهم حداکثر تا یکی دو ماه، شما به سایت اداره کل تولید و بازرگانی روی اینترنت با اطلاعات قابل توجهی دسترسی خواهید یافت و پنجره گفت‌وگو بین ما و مخاطبان ما در جامعه در دنیای مجازی گشوده می‌شود.
