به همین دلیل بود که امام تشکیل یک ارتش میلیونی مردمی را وجهه همت خود قرار داد تا از این طریق زمینه حرکت در این راه و پیروزی استراتژی مستضعفین را فراهم آورد. ایشان بلافاصله پس از تسخیر سفارت آمریکا در ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین دشمن مستضعفان، فرمان تشکیل بسیج مستضعفین به‌عنوان ارتش میلیونی ایران را در ۵ آذر ۱۳۵۸ اعلام کردند؛ ارتشی که قرار بود با استفاده از همه ابزارها و امکانات نظامی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به یاری مستضعفان جهان بشتابد.
پس از اعلام تشکیل بسیج، در آذر ماه 1359، شورای انقلاب در مورخ 10/12/59 تشکیل «بسیج ملی» را به تصویب رسانید. مجلس شورای اسلامی در اواخر دی‌ماه 1359 قانون الحاق سازمان بسیج ملی به سپاه پاسداران را به تصویب رساند و سازمان بسیج ملی به‌عنوان واحد بسیج مستضعفین به سپاه پاسداران به‌عنوان نیروی نظامی حافظ انقلاب اسلامی ملحق شد و پس از آن تا پایان دفاع مقدس با همین نام زیر نظر سپاه پاسداران به ماموریت‌های خود ادامه داد.
پس از ادغام بسیج در سپاه که به‌دلیل شرایط جنگی آن روز صورت گرفت، بسیج با توان بیشتری وارد معرکه جنگ شد و اعزام به جبهه به‌عنوان محوری‌ترین فعالیت بسیج مد نظر قرار گرفت؛ یعنی فعالیت نظامی و شرکت در جنگ مهم‌ترین دستور کار بسیج شد.
بسیج مستضعفین علاوه بر اعزام نیروها به جبهه و آموزش نظامی آنان در زمینه امنیت شهرها به‌ویژه امنیت تهران در همان هفته اول شروع جنگ، فعالیت‌های ویژه‌ای داشت که برخی از آنها عبارتند از: برقراری حالت آماده باش نیروها ی آموزش دیده که در هر شب به‌طور متوسط 20هزار نفر در تهران در آمادگی کامل به سر می‌بردند، حفاظت از برخی نقاط حساس نظیر منابع آب، نیروگاه برق، سیلو و... . همچنین همکاری با ستاد امنیت تهران در مواقع اعلام وضعیت قرمز، اعزام نیرو برای حفاظت، توزیع و کنترل بنزین، اعزام تیم‌های گشتی و دستگیری افراد ضد‌انقلاب وکشف خانه‌های تیمی عناصر ضد‌انقلاب از جمله فعالیت‌های بسیج ابتدای انقلاب و هنگام جنگ تحمیلی با عراق بود. در اواخر سال 1362، طرح مهم و اساسی‌ای برای حضور و سازماندهی نیروهای مردمی در جنگ تحمیلی برنامه‌ریزی شد که طرح لبیک یا خمینی نام گرفت.
بالغ بر 2میلیون نفر در مرحله اول و دوم آموزش نظامی را سپری کردند و 500 هزار نفر از بسیجیان در این طرح سازماندهی شدند. اندکی بعد، فعالیت نظامی گسترش یافت و با همکاری وزارت آموزش و پرورش طرح آمادگی دفاعی مدارس در سال 64 به اجرا درآمد و آموزش عملی این طرح بر عهده واحد بسیج گذاشته شد که با راه‌اندازی حدود 100اردوگاه قدس، ظرفیت بسیار زیادی برای آموزش، اردو و اعزام به جبهه فراهم آمد.
در سال 65 نقطه عطف دیگری در اعزام بسیجیان به جبهه اتفاق افتاد. واحد بسیج مستضعفین در آذر ماه 100هزار نفر از بسیجیان و داوطلبان جبهه را به‌طور متمرکز به جبهه‌های جنگ اعزام کرد و عملیات سنگین کربلای 4 و کربلا ی 5 با این اعزام اجرا شد. پس از پذیرش قطعنامه 598 و حمله مجدد عراقی‌ها به داخل خاک ایران و سپس حمله منافقین به خاک ایران و انجام عملیات مرصاد در مقابل آن، بار دیگر موج اعزام بسیجیان به‌سوی جبهه‌ها آغاز شد. استقبال نیروهای مردمی برای مقابله با حمله نظامی منافقین به حدی بود که اعلام شد اعزام کفایت می‌کند.
در سال 1369 ضمن تغییر نام واحد بسیج مستضعفین به نیروی مقاومت بسیج سپاه، این واحد به‌عنوان یکی از نیروهای پنج‌گانه سپاه مشخص و ماموریت‌های جدید آن ابلاغ شد. این نام تا زمان طرح تحول ساختاری سپاه و تشکیل سپاه استانی همچنان ماهیت خود را حفظ کرد.
تشکیل کانون‌های جوانان در مراکز استان‌ها و شهرستان‌ها، تشکیل قرارگاه امر به معروف و نهی از منکر در بسیاری از شهرستان‌ها، از جمله کارکردهای فرهنگی-اجتماعی بسیج دردهه دوم انقلاب بود.
در دهه سوم اگر چه محور اصلی فعالیت بسیج، سازندگی بوده است اما فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی دهه دوم نیز در این دهه پرفروغ‌تر شد. فعالیت‌های نظامی و امنیتی دهه اول و دوم بسیج در قالب گردان‌های عاشورا و الزهرا(س)در برابر تهدیدات و حملات احتمالی آمریکا به‌ویژه در چند سال اخیر - که مسئله انرژی هسته‌ای مطرح بود- همچنان ادامه داشته است.
بسیج 20 میلیونی
تحقق بسیج 20 میلیونی که خواسته بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی بود اکنون براساس آ‌مارهای رسمی فرماندهی بسیج به رقم 13میلیون و 639هزار و 722 رسیده است. بسیج در حوزه دفاعی 2053 گردان عاشورا و 528گردان الزهرا دارد. حدود 12میلیون بسیجی در حوزه‌های دیگر فعالیت می‌کنند. تشکیل سازمان علمی بسیج برای فعالیت بخشی از اعضای بسیج در حوزه علمی است.همچنین حوزه‌های تخصصی دیگری از جمله جامعه پزشکان، بسیج مهندسین، بسیج دانشجویی و بسیج اساتید نیز وجود دارد. برخی از نخبگان بسیج نیز در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی کشور ایفای نقش می‌کنند. بخش زیادی از بسیجیان در حوزه سازندگی فعالیت می‌کنند و عده‌ای هم در حوزه‌های فرهنگی حضور دارند.
به اعضای بسیج که در سطح مدارس راهنمایی ایران تحصیل می‌کنند «پویندگان» و به اعضای در سطح دبیرستان «پیشگامان» گفته می‌شود. نیروی مقاومت بسیج برای سال جدید و در آستانه 5 آذر- روز بسیج- طرح‌هایی با عنوان طرح صالحین و طرح هم‌اندیشی بسیجیان را در دست اجرا دارد. در قالب این طرح‌ها، بسیجیان هفته‌ای یک بار در پایگاه‌ها دور هم جمع شده و با تعیین یک موضوع به مباحثه با حضور مربی و افرادی که در دوره دفاع مقدس و در نسل‌های قبلی بسیج فعالیت داشته‌اند، می‌پردازند.
در این طرح‌ها علاوه بر اینکه نیروهای بسیج در اندیشه‌ورزی و رشد و تعالی بسیج هم‌افزایی می‌کنند، افراد باتجربه و کسانی که در دفاع مقدس در بسیج نقش داشته‌اند تجربیات خود را به نسل جدید منتقل می‌کنند. برنامه استفاده از بستر اینترنت نیز برای بسیجیان پیش‌بینی شده است تا ارتباط میان اقشار بسیج در رده‌های مختلف با ایجاد شبکه مجازی بسیج برقرار شود.
در این طرح تمامی سازمان‌های اقشاری با یک طرح جامع، جامعه بسیج مجازی را فعال می‌کنند و به این ترتیب همه بسیجیان می‌توانند به نوعی با یکدیگر ارتباط داشته و آموزش‌ها، پیام‌ها و امور مختلف را به یکدیگر منتقل کنند.
