امروز اما شیوههای آن متفاوت است؛ از عکس و فیلم گرفته تا همان شکل قدیمی مکتوب که خود نیز به اشکال مختلفی تقسیم میشود؛ نمونهاش داستان، گزارش، یادداشت روزانه، خاطره و... .
جنگ تحمیلی که میان ایران و عراق در گرفت، خوشبختانه گروهی به این فکر افتادند که برای ثبت این رویداد تاریخی برای نسلهای بعد شیوههای مختلف تدارک دیدهشود. در عرصه مکتوب با آینده‌نگری و خوش ذوقی دفترچههای خاطراتی را به‌طور وسیع بین رزمندگان توزیع کردند یا اینکه راویانی را در کنار سرداران بزرگ جبهه به‌کار گرفتند تا آنها پابهپای این چهرهها به ثبت لحظه به لحظه اتفاقاتی که ایشان از سر گذراندهاند بپردازند. در سال‌های پس از جنگ هم نوشتن خاطرات دوران جنگ و همچنین داستان‌هایی در رابطه با این روزگار مطرح شد و برخی نهادها نیز در زمینههای مختلف به تهیه آثاری در رابطه با دفاع مقدس پرداختند که فرهنگ جبهه یا نگارش کتاب‌هایی درباره چهرههای شاخص دوران جنگ از این جمله است. اما با وجود حرکتهای درخور اعتنایی که در این زمینه انجام شده، هنوز حجم قابل توجهی از سندهای بازمانده از آن روزگار دست نخورده باقی ماندهاند.
خاطره نگاری در هنگام جنگ که در این نوشته مد نظر ماست (چه در قالب یادداشت‌های روزانه و چه در ثبت خاطرات به‌طور کلی و با رویکرد موضوعی) به دو دسته کلی تقسیم میشود: نخست آنها که صرفا به بازگویی و نقل اتفاقات بسنده کرده و در مجموع روی ارائه اطلاعات رخدادها به‌لحاظ زمانی، مکانی و... متمرکز هستند. در آثار دسته دوم به همراه نقل حوادث و خاطرات شاهد برداشتها و تحلیلهای نویسنده نسبت به حوادث نیز هستیم که اغلب از نثری شسته رفتهتر برخوردارند. از این منظر، چنین خاطره نگاریهایی، هر چقدر به سمت دسته نخست پیش برویم بیشتر دارای ابعاد تاریخی و هرچه به سمت دسته دوم نزدیک میشویم دارای بار ادبی هستند.
بنابراین هر گروه از آثار دارای ارزش‌های خاص خود هستند، فی‌المثل دسته اول اگرچه به لحاظ حجم اطلاعات و تمرکز سندیت تاریخی پرمایهتر به‌نظر میرسد، اما دسته دوم به لحاظ بازتاب فضای جبهه و روح حاکم بر مناسبات و روابط میان رزمندگان دارای اهمیت بسزایی است. در عین حال باید توجه داشت که در هر دو دسته، یکی از مهم‌ترین ویژگیهایی که در اهمیت آثار، نقش تعیین‌کننده دارد آن است که این خاطرات توسط چه کسی(به لحاظ رتبه و جایگاه) نوشته شده است.
به هرحال آثار مکتوب در عرصه دفاع مقدس را به اشکال مختلف میتوان مورد صورت‌بندی و تحلیل قرار داد که مجالی دیگر را میطلبد. «سررسید 63» (یادداشت‌های یک مرد جنگی) کتابی است که براساس دفترچههای خاطراتی که در دوران جنگ بین رزمندگان توزیع میشد، تهیه و تنظیم شدهاست. در داخل کتاب نیز تصویر چند صفحه از دست‌نویس این خاطرات در معرض دید مخاطب قرار داده شده تا بر اصالت متن صحه‌گذاری کند.
مصطفی محمدی که کار تنظیم و تصحیح این دستنوشتهها را برعهده داشته در مقدمه کتاب آورده است: «اینکه چرا تصمیم به نشر واگویه‌های این مرد گرفتم، از این احساس بود که او دیگر از آن خود نیست؛ او برگی از تاریخ یک مملکت است ؛ او از آن هستی است.
نوشتههای او نیز گرچه حالت محرمانه خود را حفظ کرده، لیکن دیگر به تاریخ تعلق دارد...». مقدمه بسیار کوتاه محمدی بر کتاب اگر چه از انگیزه او در تنظیم این کتاب پرده برمیدارد اما فقط همین کارکرد را دارد و اطلاعات بیشتری درباره یادداشت‌ها و نویسندهاش در اختیار خواننده قرار نمیدهد. درست است که محمدی به هر دلیل از آوردن نام راوی صرف‌نظر کرده است اما این تصمیم مانع از آن نیست که درباره شخصیت راوی، تحصیلات، پایگاه اجتماعی و...او توضیحاتی داده شود که به کار مخاطب میآید و اصولا در چنین آثاری از اهمیت ویژهای به لحاظ تحلیلی برخوردار است، هرچند خواننده در خلال متن با بخشی از این اطلاعات آشنا میشود اما خلأهای زیادی هم برجای میماند.
دومین نکته‌ای که به‌عنوان نقص این مقدمه بیاندازه کوتاه محسوب میشود آن است که محمدی به تغییر در نثر کتاب اشاره می‌کند، اما عملا مشخص نمیشود که تغییرات تا چه اندازه بوده است. این درحالی است که اگرچه تصحیح و بازنویسی این متون می‌تواند به خواندنی‌تر شدن آن بینجامد (چنان که سررسید63 اینگونه است) اما باید توجه داشت هرچه میزان این تغییرات افزون میشود اصالت متن مخدوشتر و سندیت آن نیز برای بررسی کمتر میشود و حالا ما باکتابی روبه‌رو هستیم که با وجود ارزش‌های بسیارش نمیتوانیم مطمئن باشیم چه میزان از کمیت و کیفیت متن کنونی به‌خود نویسنده خاطرات تعلق دارد، چراکه در واقع خود نثر راوی سندی برای شناخت شخصیت راوی محسوب میشود.
علاوه بر این محمدی به چگونگی دستیابی به دست نوشتهها و شیوه تنظیم آن و دیگر مسائلی که در چنین آثاری ضرورت مقدمهای جامع را میطلبد، نپرداخته و از کنار آنها به راحتی گذشته است.
کتاب سررسید 63 در شکل فعلی از سه بخش تشکیل شده؛ دفترچه اول، دفترچه دوم و سررسید63. دو دفترچه اول دربرگیرنده یادداشت‌های روزانه راوی هستند که از تاریخ نگارش دقیق برخوردارند، اما در بخش سوم بسیاری از یادداشت‌ها تاریخ نگارش دقیقی ندارند و تنظیم‌کننده کار بهگونهای که توالی ماجرا حفظ شود آنها را در کنار هم قرار داده است. به این ترتیب این یادداشت‌ها که دربردارنده خاطرات راوی از روز نوزدهم خرداد 1363 که آغاز حضور او در جبهه به حساب میآید، آغاز شده و تا روز بیست و ششم اسفند ماه 1363 که راوی به شهادت میرسد ادامه پیدا می‌کند و یادداشت‌ها تا اندکی پیش از آنکه راوی در ساحل دجله هنگام وضو به شهادت برسد ادامه یافته است.
متن خاطرات در شکل فعلی با نثری روان حاوی مطالبی است بسیار جذاب و خواندنی درباره راننده کامیونی که همانند بسیاری در آن روزگار پایش به جبهه میرسد و متأثر از رخدادها و فضای حاکم بر جبهه متحول شده و شخصیتی تازه می‌یابد. از این منظر شخصیت راوی بسیار نزدیک است به اخراجیهای دهنمکی، اما آنچه به تفاوت آن میانجامد سیر و شکل این تغییر و تحول است که در آن نشانی از سادهانگاری و ابتذال نیست. اگر شخصیت راننده کامیونی که چندان پایبند به مذهب نیست و شاید گاه دمی به خمره نیز میزند در جبهه متحول میشود، متأثر از فضایی روحانی و رخدادهایی ملموس است که مخاطب این سیر تکاملی را میپذیرد، با آن همراه میشود و بدان دل میدهد.
درست است که میزان دخل و تصرف تصیح‌کننده متن روشن نیست اما کتاب سررسید63 در شکل فعلی اثری است خواندنی و جذاب که خواننده را تا انتها با خود میکشد و گوشههایی از حقایق جبهه و فضای حاکم بر آن را در برابر مخاطب قرارمیدهد. این کتاب در 278 صفحه و با قیمت5500تومان، به همت مصطفی محمدی توسط نشر علم به بازار آمده است. در حالی که عمده اینگونه کتابها توسط ناشران دولتی منتشر میشوند، ارائه سررسید63 توسط ناشر بخش خصوصی نیز اتفاق فرخندهای است که اگرچه کمتر شاهد بودهایم، اما باید امیدوار بود که به مانند مشارکت عمومی اقشار گوناگون در جنگ تحمیلی، در حفظ و انتقال واقعیت‌ها و تاریخهای آن به نسلهای بعد نیز همه مشارکت داشته باشیم و آن را صرفا وظیفهای دولتی فرض‌نکنیم.