نقدی بر رمان "شبیه عطری در نسیم"

 و دشوار به دلیل نحوه ادای دیالوگها ، بسیاری واژه ها و تعدد شخصیتها ، که سر در گمی خواننده را در پی دارد و حتی برای درک بیشتر متن ، نیاز به دوبار خواندن را اجتناب ناپذیر می سازد.

با کمی اغماض می توان گفت رمان واجد ساختار محکمی است و از جنبه مضون هم در میان آثار منتشر شده در ایران ، از تازگی خاصی برخوردار است.

" شبیه عطری در نسیم " روایتگر زندگی سه مرد مهاجر ایرانی در آلمان است که با زاویه دید سوم شخص مفرد و از دیدگاه بهزاد ، یکی از شخصیتهای محوری داستان ، بازگو می شود . در واقع مهم ترین ویژگی رمان ، نگاه بیطرفانه نویسنده است به جهان مردانه ، بی آنکه بخواهد ذهنیت زنانه اش را در داستان دخالت دهد و یا از زبان شخصیتها به بیان افکار خود بپردازد و اینگونه است که شخصیتها زنده و واقعی بنظر می رسند و می توانند با خواننده ارتباط برقرار کنند.

رضیه انصاری با نثری که گاه به شاعرانگی می زند با انبوهی از واژه ها ، موسیقی آرامی را آغاز می کند و با ریتمی یکنواخت ، بی فراز و فرود ، به واگویه برشی مقطعی از زندگی مردان داستانش می پردازد .و فضائی می آفریند ملال انگیز ، که در آن یاس و نومیدی با احساس نوستالژیک ناشی از غم غربت در هم می آمیزد .

نویسنده با شناختی که از زبان شناسی دارد ، چیره دستی خود را در استفاده از واژه ها و اصطلاحات مردانه به خوبی نشان می دهد و بر غنای رمان می افزاید ، با این حال این بسیاری واژه ها ، خستگی خواننده را نیز به دنبال دارد بویژه آنکه رمان از عنصر کلیدی هر داستان یعنی حس تعلیق تهی است مگر در لحظاتی نادر که چندان به چشم نمی آید. گر چه این رمان بیشتر به مخاطب خاص تعلق دارد اما این بیم وجود دارد که خواننده معمولی که با این سبک از نوشتار آشنا ئی ندارد ، هر آن کتاب را ببندد و به کناری نهد ، نیز تعدد شخصیتها و در هم تنیدگی آنها گاه موجب می شود خواننده در فهم اینکه ، کدام شخصیت در حال ادای دیالوگ است دچار مشکل شود . با این وصف رمان همچنان جذاب و تاثیرگذار است.

داستان مردانی که زندگی در سرزمین بیگانه را به ماندن در زاد و بوم خود ترجیح داده اند ، دلیل این هجرانی ناخواسته را خواننده خود باید دریابد چون نویسنده بنا به دلائلی چندان وارد این حیطه نمی شود که اگر چنین می شد شاید بر جذابیت رمان افزوده می شد ، اما دغدغه نویسنده بیشترنحوه و شکل زندگی اکنون این افراد است.

ظاهرا تعدادی از اینها ، روزی روزگاری سودای تغیر جهان را در سر داشتند اما حالا به جائی رسیده اند که همه چیز را از دست رفته می بینند ، خود را ، خانواده را ، وطن را و احتمالا همانطور که اریش فرید شاعر آلمانی می گوید عشق و آزادی را با هم ! و اینگونه است که چون آونگی میان هویت ایرانی و جایگاه آلمانی در نوسانند و این دوگانگی آنچنان است که در گذر زمان ، تعادل روحی و روانی شخصیتها در هم می ریزد و آنها را در حصاری از تنهائی غم انگیز محصور می سازد و این طبیعت مهاجرت ناخواسته است که در هر کجای جهان و برای هر انسانی که اتفاق می افتد ، موجبات رنج و اندوه را فراهم می سازد . سه دوست وامانده که چون به پس می نگرند ، می بینند که نه تنها پیش نرفته اند که سقوط هم کرده اند ، سقوط در چاه پوچی ، در نوعی بی هویتی و مسخ شدگی ، آن نوع پوچی که از روی خردورزی نیست که به ابتذال و زوال گرایش دارد ، چرا که شخصیتهای رمان ، اصلا در آن حد و اندازه نیستند که به پوچی خردمندانه دچار شوند.

همه این مردان و از جمله بهزاد شخصیت محوری رمان ، در سیاست و ایدئولوژی و عشق و زندگی مشترک ، شکست خورده و رها شده اند و با این حال به شکلی عجیب در دور تسلسلی از روابط سطحی با زنان گرفتار شده اند ، شاید که طعم عشق حقیقی را بچشند و به آرامش درونی دست یابند ، پس ، از رابطه ای به رابطه ی دیگر پناه می برند اما داروئی برای درمان درد خود نمی یابند ، چرا که اصولا شناخت درستی از درد ندارند و بدینسان است که عشق هر روز بیشتر در زندگی شان رنگ می بازد و شرایط تلخ و تلخ تر می شود تا آنجا که سر انجام به یک تلخی بی پایان ختم می شود و این سوال به ذهن خواننده متبادر می شود که آیا وضعیت شخصیتهای رمان به همه ی ایرانیان مهاجر قابل تعمیم است ؟ در جائی از رمان می خوانیم : " با آن کرواتهای عتیقه ، افسار تمدن ! چند سال است همین لباسها را می پوشند و همین حرفها را می زنند و رفتارشان همین است که هست ؟ اصلا چقدر حرف ؟ اینهمه تئوری که قبل از ما صادر شد بس نیست ؟ هنوز هم فکر می کنند تقی به توقی می خورد و اینها بر می گردند و ملت برایشان فرش قرمز پهن می کند و هر کدامشان می شوند وزیری از کابینه جدید ... زن هایشان کجایند ؟ بچه هایشان ؟ اصلا زنی دور و برشان مانده ؟ اینها که از پس اداره یک خانواده بر نیامده اند آن وقت با یک مملکت چطور تا می کنند ؟ ... "شاید با نگاهی عمیق تر به دنیای مهاجرین ایرانی بشود به این نتیجه رسید که تعدادی از آنها احتمالا شرایطی چون شخصیتهای رمان " شبیه عطری در نسیم " دارند ، اما بی تردید بسیاری از ایرانیان خارج از کشور اینگونه نیستند و از زندگی مناسبی برخوردارند و به پیشرفتهای اقتصادی و هنری و فرهنگی بسیاری هم دست یافته اند.
در این میان ، رمان یک شخصیت متفاوت و موفق هم دارد - نازی - که گر چه نقش چندانی در کلیت داستان ندارد اما حضور نا پیدایش همه جا احساس می شود و آنجائی هم که حضور فیزیکی پیدا می کند همه را تحت تاثیر خود قرار می دهد و این خود نشان از تبحر نویسنده دارد ... بهزاد اما سر انجام از این وضعیت خسته می شود ، در به روی خود می بندد و به خلوت می نشیند تا شاید به تحولی تازه دست یابد . اما آیا این پالایش ذهنی به راستی روی خواهد داد و آدمها قدرت آنرا دارند تا از خودخواهی ها ، تعصبات ، و خودشیفتگی های نارسیسی دست بردارند و به یک دگردیسی فکری کامل برسند ؟ بنظر بعید می آید که آدمها از چنین توانی برخوردار باشند چون این کار نیاز به تزکیه روحی و روانی بالائی دارد و مستلزم دست شستن از بسیاری چیزهاست که نه تنها در شخصیتهای رمان چنین ظرفیتی دیده نمی شود ، که در جهان واقعی نیز آدمها به سختی از پندارهای نهادینه شده خود دست بر می دارند.

 نویسنده اما به این دگردیسی شخصیتی آدمها به سوی تعالی اعتقاد دارد ، در انتهای رمان در مورد بهزاد می خوانیم : شاید برود یک جعبه شکلات یا دسته گلی بخرد یا مثلا چند سی دی ، و عصر برود جشن تولد ، چشمهایش را باز می کند و یک دسته پرنده مهاجر را در آسمان می بیند که دارند از کوچ بر می گردند. "
رمان ویژگیهای تامل بر انگیز زیادی دارد اما مهم ترین امتیاز آن ، عدم موضعگیری آشکار نویسنده در سراسر داستان نسبت به وقایع و شخصیتها دانست و رضیه انصاری در اولین رمان خود نشان داد که از رمز و راز نویسندگی خلاقانه آگاهی کامل دارد و نوید یک نویسنده خوب را به جامعه ادبی می دهد ، منتظر رمان دوم او می مانیم .

شبیه عطری در نسیم:نویسنده:رضیه انصاری/ناشر:انتشارات آگه/چاپ اول/قیمت:2500 تومان،128 صفحه

سیروس جاهد - آبان 90