تاریخ انتشار: ۳۰ خرداد ۱۳۸۶ - ۱۴:۲۶

مهدی صارمی‌فر: منظومه شمسی مجموعه‌ای از اجرام گوناگونی است که در اثر جاذبه خورشید در یک سیستم به دور این ستاره می‌گردند.

4 سیاره داخلی ( به‌ترتیب، تیر، ناهید، زمین و مریخ) سیاراتی از جنس سنگ هستند که در فرای مدار آن‌ها کمربندی از سنگ‌های آسمانی قرار دارد. پس از این کمربند سنگی، سیارات عظیم گازی(مشتری، کیوان،اورانوس و نپتون) قرار دارند.

پس از مدار نپتون، سیاره پلوتو قرار دارد. بعد از مدار پلوتو، مجموعه اجرام آسمانی هستند که در ناحیه‌ای به نام کمربند کوییپر قرار دارند.

در چندسال گذشته با پیشرفت در فناوری‌های تصویربرداری، اجرام دیگری هم کشف‌شدند که تقریبا هم‌اندازه پلوتو بودند. مهم‌ترین این اجرام، سنگ آسمانی بود که در تحقیقات اولیه، به نظر می‌رسید که «زنا» خوانده می‌شد.

برای همین سال 2005 اتحادیه جهانی نجوم، تصمیم گرفت که تعریفی جدید از سیاره‌های منظومه شمسی ارایه دهد تا دیگر این اجرام تازه کشف شده جزء سیارات محسوب نشوند تا هماهنگی در متن‌های علمی حاصل شود. با این تعریف، اجرامی سیاره خوانده می‌شوند که:

1 - دور خورشید بگردند.
2 - به اندازه کافی جرم داشته باشند که حالت هیدرواستاتیکی پایداری داشته باشند، یعنی تقریبا کروی باشند.
3 - مدارشان به اندازه‌ای بیضی باشد که وارد محدوده مدار سیارات همسایه‌شان نشود.

در آن زمان، تعریف آخری باعث جنجال بسیار شد. چون به این ترتیب، پلوتو از لیست سیارات خارج می‌شد، اما نکته جالب این بود که پلوتو تنها سیاره‌ای بود که توسط یک آمریکایی کشف شده‌بود.

برای همین جامعه علمی آمریکا  به این موضوع واکنش منفی نشان داد. برای همین در سال 2006، اتحادیه جهانی نجوم، مفهوم «سیارات کوتوله» (Dwarf Planet) را ارایه داد که به این ترتیب، پلوتو، و زنا که حالا دیگر «اریس» خوانده می‌شد، جزء سیارات کوتوله محسوب شدند و قرار بر آن شد که پلوتو و سایر اجرام نسبتا بزرگ کمربند کوییپر از این پس وارد فهرست سیاره‌ها نشوند و فهرست سیاره‌های منظومه شمسی تثبیت شد و به هشت سیاره تقلیل پیدا کرد.

کشف اریس را به منجم آمریکایی، «مایک براون» نسبت می‌دهند. اریس در سال  ۲۰۰۵میلادی توسط رصدخانه پالومار و تلسکوپ  ۴۸اینچ ساموئل اوشین و ابزار ویژه این تلسکوپ جهت بررسی اجرام فرا سیاره‌ای کشف شد. در تحقیقات اولیه تلسکوپ فضایی هابل به رصد این سیاره پرداخت  و نشان داد که این سیاره تنها کمی از پلوتو بزگتر است.

نتایج به‌دست‌آمده از رصدهای انجام شده توسط پایگاه های زمینی نشان می داد که این سیاره 30 درصد از پلوتو بزگ‌تر است در حالی که هابل در 9 و 10 دسامبر 2005 قطری معادل 1490 مایل را برای اریس محاسبه کرد .

هابل پیش از این قطر پلوتو را 1422 مایل محاسبه کرده بود. مایک براون در آن زمین گفت: «هابل تنها وسیله‌ای است که می‌تواند ابعاد واقعی سیاره را در نور مرئی اندازه‌گیری کند.» اریس حدود 16 میلیارد کیلومتر از زمین فاصله دارد و این سیاره تنها 5/1پیکسل ازمیدان دید هابل را اشغال می‌کرد.

یکی از عواملی که دانشمندان احتمال می‌دادند اریس سیاره بزرگی باشد، درخشندگی آن بود که حاصل بازتاب نور خورشید است. دانشمندان تصور می‌کردند این بازتاب بالا در اثر وجود متان یخ‌زده بر روی سطح سیاره است.

شاید این سیاره در هنگام نزدیک بودن به خورشید اتمسفری از متان داشته و اکنون که در این فاصله دور از خورشید قرار گرفته و اتمسفر آن به صورت برف بر روی سطح این سیاره نشسته است. 557 سال طول می کشد تا اریس یک بار مدار خود به دور خورشید را بپیماید و اکنون بسیار به نقطه اوج (دورترین فاصله از خورشید) مدارش نزدیک است.

اما در هفته جاری، اطلاعات جدیدی منتشر شد که مطلقا حاکی از آن است که عنوان بزرگ‌ترین سیاره کوتوله باید در اختیار اریس باشد. این اطلاعات نشان می‌دهد که اریس، همان‌طور که در تحقیقات اولیه عنوان شده‌بود،  ۲۷درصد بزرگتر از پلوتو است. جرم اریس  6/16میلیارد تریلیارد کیلوگرم است.

مایک براون، پژوهشگر سیاره‌شناس موسسه تکنولوژی کالیفرنیا گفت: «ما قبل از انتشار اطلاعات دقیق عددی پیرامون این موضوع معتقد بودیم که اریس بزرگتر از پلوتو است و دلیل این امر را زمان طولانی‌تر گردش قمر آن «دیسنومیا» نسبت به گردش «شارن»  پلوتو اعلام  شده بود.» با این وجود تا قبل از انتشار اطلاعات دقیق، آخرین فرصت بود تا پلوتو بتواند عنوان بزرگترین جرم کمربند کوییپر را حفظ کند.»

امیلی شالر، دستیار براون درباره پژوهش‌های جدید می‌گوید: « بنابر عکس‌های ارسالی از تلسکوپ فضایی هابل و رصدخانه کک، چگالی سطح این سیاره دو گرم بر سانتیمتر مکعب تخمین زده شده است.

به عبارت دیگر احتمالا اریس هم مانند پلوتو از یخ و سنگ ساخته شده و ساختار سطح آن مانند سایر اجرام دوردست منظومه شمسی است.» قطر این جرم  ۲۴۰۰کیلومتر برآورد شده که نشان می‌دهد اریس کمی سنگین‌تر از پلوتو است. بیشترین فاصله آن از خورشید تقریبا  ۹۷واحد نجومی است.

هر واحد نجومی برابر فاصله زمین تا خورشید است. دمای تقریبی این جرم در روز و شب تفاوت محسوسی ندارد و حدود ۲۴۳ درجه سانتیگراد زیر صفر برآورد شده است و همانطور که بدیهی به نظر می‌رسد به سبب فاصله زیاد آن از خورشید، بسیار تاریک باشد. کمترین فاصله آن از خورشید  ۳۸واحد نجومی است و این نشان‌دهنده آن است که گاهی نزدیکتر از پلوتو و گاهی دورتر از آن نسبت به ما قرار دارد.

سطح اریس از ورقه بسیار نازکی از متان که منشا آن احتمالا از درونش است احاطه شده است. اما در مورد پلوتو احتمالا تحت دگرگونی‌های شیمیایی و تشعشعات خورشیدی، متان سطح کمی به رنگ قرمز گرویده  است. با این حال متان سطح اریس بیشتر به زرد تمایل دارد و علت این موضوع فاصله بیشتر آن از خورشید است.

دیسنومیا، قمر این سیاره کوتوله هم، ۱۵۰کیلومتر قطر دارد و فاصله آن از جرم مادر ۳۷هزار کیلومتر است. ماه قمری اریس، ۱۶روز طول می‌کشدد باعث ایجاد ۱۲هزار و  ۷۷۵ماه قمری در یک سال گردش اریس به دور خورشید می‌شود.

برچسب‌ها