نظریه‌ها و مفاهیم
مایندی مک آدامز Mindy McAdams - استاد ژورنالیسم در دانشکده ارتباطات و روزنامه‌نگاری دانشگاه فلوریدای آمریکا - می‌گوید من شخصا از عبارت روزنامه‌نگاری سایبر استفاده نمی‌کنم؛ از دیدگاه من روزنامه‌نگاری سایبر، همان آن‌لاین ژورنالیسم است اما با این همه، معتقدم اگر صرفا محتوای رسانه‌هایی چون تلویزیون، روزنامه و... را روی محیط وب بیاوریم، نمی‌توانیم بگوییم حالا صاحب آن‌لاین ژورنالیسم هستیم چرا که این حالت؛ چیزی جز همان ژورنالیسم روزنامه‌ای یا ژورنالیسم تلویزیونی - که فقط روی وب قرار گرفته – نیست؛ بنابراین باید به یاد داشته باشیم که آن‌لاین ژورنالیسم همیشه باید با ویژگی‌های رسانه‌های آن‌لاین نوشته، گزارش و تولید شود.
روزنامه‌نگار آن‌لاین پیوسته به دنبال عکس بیشتر، صدای بیشتر و شیوه‌های روایت بصری‌تر رویدادهاست و همیشه به یک مخاطب بسیار گرفتار و در عجله فکر می‌کند. روزنامه‌نگار آن‌لاین پیوسته به اصل مطلب می‌اندیشد و از طولانی‌نویسی پرهیز می‌کند.
در روزنامه‌نگاری سایبر همه ابزارها و وسایل و حتی مکان‌ها باید به نحوی از انحا قابل تغییر و جابه‌جایی باشند و بتوانند شکل‌های گوناگونی به خود بگیرند و این یکی از ویژگی‌های سازمان‌های داینامیک امروز است. بروز انقلاب ارتباطی باعث شده تا گفتمان برجسته‌سازی از افراد و نهادها به مثابه منبع به سطح مخاطبان سوق داده شود. به دیگر سخن، نقش کامپیوترها در شبکه‌های ارتباطی باعث شده است تا مردم قدرت ارتباطی را از رسانه‌ها یا همان دروازهبانان پس بگیرند. رسانه‌های مکتوب به شدت تحت تاثیر این رسانه‌های جدید قرار گرفته‌اند؛ تیراژ روزنامه‌ها و مجلات در کشورهای غربی و از جمله آمریکا پایین رفته است، درآمد روزنامه‌ها کاهش پیدا کرده است و اکثر مطبوعات مجبور شده‌اند روی اینترنت حضور یابند. صحبت از این است که آیا رسانه‌های نوشتاری به صورت فعلی خواهند ماند یا نه؟ می‌توان پیش‌بینی کرد که رسانه‌های مکتوب، باقی خواهند ماند اما شکل و محتوای آنها دگرگون خواهد شد؛ محتوای آنها کمتر و فشرده‌تر خواهد شد (۱).
اکنون وبلاگ‌ها به رسانه‌ای مؤثر در جامعه سیاسی آمریکا تبدیل شده‌اند؛ به طوری که حتی کاندیداهای ریاست جمهوری مجبورند به آنها توجه کنند. وبلاگ‌ها انجمن‌های تخصصی‌ای برای خود دارند و گاهی کنفرانس‌های بزرگی برگزار می‌کنند و در آن همه وبلاگ‌نویس‌ها با گرایش خاص سیاسی شرکت می‌کنند و حتی کاندیداهای انتخاباتی یا شخصیت‌های برجسته سیاسی در این کنفرانس‌ها شرکت کرده و سخنرانی می‌کنند چرا که رأی وبلاگ‌نویس‌ها می‌تواند مؤثر باشد. برخی وبلاگ‌های مشهور از آن‌چنان نفوذی برخوردارند که می‌توانند یک موضوع را برجسته کرده و توجه افکار عمومی را به خود جلب کنند. ویژگی دیگر وبلاگ‌های سیاسی در آمریکا شهرت بخشیدن و عمومی ساختن فیلم‌ها یا عکس‌های مستند منتشر شده روی وب‌سایت‌های اشتراکی مثل یوتیوب یا فلیکر است. بر این اساس می‌توان گفت به‌طور کلی روزنامه‌نگاری شهروندی - که در مقابل رسانه‌های جریان اصلی قرار دارد - امروزه نقش مهمی داشته و توجه سیاستمداران و رسانه‌ها و محافل مختلف را به خود جلب کرده است. درباره نقش وبلاگ‌ها در جامعه ایران نیز باید گفت وبلاگ‌های فارسی در چند سال اخیر توانسته‌اند خود را در سطح جهانی مطرح کنند و این اتفاق عجیبی است که در سطح رسانه‌های اینترنتی در ایران رخ داده است و این پدیده می‌تواند از زوایای مختلف مورد بررسی اندیشمندان علوم ارتباطات ایران قرار گیرد (۲).
خطر اصلی علیه روزنامه‌های چاپی از جانب روزنامه‌های الکترونیک اینترنتی بروز نمی‌کند - اگرچه الان چنین است - بلکه خطر اصلی مربوط به سایت‌های پرقدرت اینترنتی نظیر یاهو (Yahoo) است، زیرا این سایتها با ایجاد اتصالهای تخصصی (منابع اطلاعرسان تخصصی) خوانندگان روزنامه‌ها را بهخود جذب می‌کنند و به این ترتیب، برای روزنامه‌ها دردسرآفرین می‌شوند. وقتی گزارش قاضی کن استار (Ken Starr) در ماجرای کلینتون - لوینسکی در یک فلاپی ۱۱۹۰۵۹ واژهای در اینترنت ریخته شد، ظرف ۴۸ساعت توسط ۲۴/۷میلیون نفر در سراسر جهان خوانده شد؛ یعنی چیزی برابر با تیراژ ۵۰روزنامه آمریکا! در هر صورت مشروعیتی که ترور جان اف کندی و جنگ خلیج‌فارس به رسانه‌های چاپی دادند، گزارش استار به اینترنت داد. در نشریات اینترنتی اگرچه از کلام بهره گرفته می‌شود، مخاطب می‌تواند به جای خواندن یک مصاحبه، اگر خواست به نوار آن گوش دهد یا به جای خواندن یک گزارش خبری، فیلم آن را نگاه کند. رادیو تلویزیون نیز از تصویر متحرک و صدا و پخش همزمان بهره می‌گیرند اما در این دو رسانه، زمان ارتباط در اختیار مخاطب نیست. مخاطب این رسانه‌ها مانند مخاطب نشریات مکتوب، محکوم به دریافت اطلاعاتی است که دبیران رسانه در اختیار او می‌گذارند.در نشریات اینترنتی زمان ارتباط در اختیار مخاطب است. کارکنان نشریات اینترنتی می‌توانند در خانه‌های خود هم کار کنند. هزینه‌های کمرشکن چاپ، کاغذ، پست و توزیع هم از بودجه نشریات اینترنتی حذف شده است. در روزنامه‌نگاری سایبر تیراژ و مخاطب معنا و مفهومی ندارد. با وجود تعریف‌های ارائه شده چه نوعی از رسانه‌ها را می‌توان در قالب روزنامه‌نگاری سایبر قلمداد کرد؟ با جمع‌بندی دیدگاه‌های صاحب‌نظران این رشته می‌توان این اشکال را برای روزنامه‌نگاری سایبر برشمرد؛ نسخه اینترنتی روزنامه‌ها، روزنامه‌های اینترنتی، خبرگزاری‌های اینترنتی، روزنت‌ها، وب‌سایت‌های خبری، وبلاگ‌ها و بلاگ نیوزها و خبرخوان‌های اینترنتی.
ویژگی‌های سایبر ژورنالیسم
مهم‌ترین ویژگی‌های روزنامه‌نگاری سایبر را می‌توان بدین ترتیب برشمرد:
۱ - استفاده از مولتی مدیا: یعنی از استفاده از صوت، تصویر، انیمیشن، متن و سرعت به‌روزرسانی (آن‌لاین بودن و به‌روز رسانی لحظه‌ای در طول تمام مدت شبانه‌روز و تمام ایام هفته).
۲ - توزیع افقی اطلاعات: ارتباطات جمعی از آغاز حالتی یک‌طرفه داشته است. از مدلهای ارتباطی شانون و ویور تا نظریه گلوله‌های جادویی، همه و همه جریانهایی یک‌طرفه بودهاند؛ حال آنکه در رسانه‌های سایبر، گیرنده یک مشارکت‌گر فعال است که مثل فرستنده در توزیع اطلاعات شرکت دارد.
۳ – تمرکززدایی: روزنامه‌نگاری سایبر تمرکزگرایی را از بین برده و در تمام مراحل تولید و انتشار، از ویژگی تمرکززدایی بهره می‌برد.
۴ - قابلیت دسترسی: انواع رسانه‌های سایبر در دسترس همگان قرار داشته و با استفاده از تکنولوژی‌های عمومی اینترنتی و فراگیر، تولید و منتشر می‌شوند.
۵ - فقدان محدودیت انتشار: برخلاف روزنامه‌های چاپی، این محدودیتی از نظر فضای چاپ و حجم مطلب ندارد.
۶ - فقدان سلسله مراتب: بسیاری از انواع رسانه‌های آن‌لاین و سایبر فاقد سلسله‌مراتب مرسوم در روزنامه‌نگاری چاپی بوده و به همین دلیل فرایندهای اداری در آنها بسیار سریع و بدون بوروکراسی است.
۷ - عدم سانسور: ممیزی، دروازه‌بانی خبر و فیلترینگ در روزنامه‌نگاری سایبر در کمترین شکل خود وجود دارد.
۸ - داشتن قابلیت تعاملی (با استفاده از امکاناتی نظیر کامنت)
۹ - تازه و دائمی بودن: متن در روزنامه‌نگاری سایبر هرگز کهنه نمی‌شود.
۱۰ - شخصی شدن: روزنامه‌های سایبر حتی می‌توانند برای یک نفر انتشار یابند؛ بهاین معنی که شما میتوانید به سایت مورد استفاده روزنامه اینترنتی خود دستور بدهید که چه نوع اطلاعاتی را در اختیارتان قرار داده و چه نوع اطلاعاتی را در اختیارتان قرار ندهد.
۱۱ - نزدیک و بیواسطهبودن: بین تولیدکننده و مصرف‌کننده (رسانه و مخاطب) هیچ واسطهای وجود ندارد؛ چیزی شبیه بهارتباط چهره بهچهره. بهعبارت بهتر هر دو طرف، همیشه بههم دسترسی دارند و امکان پسفرست هم به‌طور لحظه به لحظه برای طرفین موجود است.
۱۲ - آزادی از زمان و مکان: زمان و مکان، هر دو در اینترنت نابود شده‌اند. شما بهمحض تماس با اینترنت در جهان سایبر قرار می‌گیرید. اختلاف ساعت با کشورها برای دسترسی به اطلاعات و همچنین فاصله مکانی شما با این کشورها هیچ مفهومی ندارد. این امر در مورد روزنامه‌های اینترنتی به این معناست که آنها لحظه به لحظه در معرض دید مخاطب قرار دارند و به عبارت بهتر ساعت انتشار برای آنها - که معمولا برای رسانه‌های نوشتاری پس از چاپ شدن است - هیچ مفهومی ندارد. علاوه بر این، برای رسانه‌های الکترونیک هیچ مشکلی از نظر توزیع هم وجود ندارد؛ نه برف، نه باران، نه کمبود وسایل نقلیه زمینی، دریایی و نه مشکل تنظیم ساعت ارسال نشریه با خطوط هوایی، هیچ‌کدام مطرح نیست.
۱۳ - تحریریه آن‌لاین: تعداد خوانندگان یک روزنامه الکترونیک قابل اندازه‌گیری است. به کمک ابزارهای مدیریت شبکه‌های کامپیوتری، هر شبکه اطلاع‌رسانی این توانایی را دارد که تعداد افراد مراجعه‌کننده به یک پایگاه وب را در طول شبانه‌روز مشخص کند. به این نکته نیز باید توجه کرد که روزنامه‌های الکترونیک همانند روزنامه‌های چاپی دارای تحریریه، خبرنگار، عکاس، حروفچین، صفحه‌آرا، ویراستار، دبیر سرویس، سردبیر و غیره است اما دانش و مهارت انفورماتیک بسیاری از این افراد، از هم‌سطحان خود در روزنامه‌های چاپی بالاتر است. به عنوان مثال، صفحه‌آرای یک روزنامه الکترونیک باید علاوه بر آشنایی با اصول طراحی صفحات روزنامه، به خصوصیات و نحوه طراحی وب نیز تسلط کامل داشته باشد تا بتواند اصول و روش‌های صفحه‌آرایی خود را در قالب این صفحات بگنجاند. در واقع، افراد شاغل در روزنامه‌های الکترونیک باید تخصص خود در علوم اجتماعی را با فناوری‌های نوین درهم‌آمیزند.
ضعف‌های روزنامه‌نگاری سایبر
۱ - عرصه سایبر هنوز تا حدودی فاقد دانش است و بیشتر اطلاعات عرضه می‌کند.
۲ – رسانه‌های سایبر عمدتا خبر زده‌اند و جنبه تحلیلی آنها قوی نیست.
۳ - سابقه و مشروعیت رسانه‌های سایبر کمتر از روزنامه‌های مکتوب است.
۴ - این رسانه‌هاجنبه سرگرم‌کنندگی دارند و جنبه تحقیقی آنها ضعیف‌تر است.
۵ - مرز شایعه و واقعیت در اینترنت کمرنگ است.
۶ - این رسانه‌ها فقرا را کاملا طرد و حذف خواهند کرد و آنچه بر اینترنت حاکم است، استفاده جامعه از آن نیست بلکه مکانیزم بازار است.
۷ - ضریب نفوذ و سرعت اینترنت در ایران پایین است.
۸ - رسانه‌های سایبر به عنوان ابزار جنگ روانی احزاب یا گروه‌ها یا سرویس‌های خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
۹ - نظارتی از نظر انتشار مطالب کذب، توهین‌آمیز یا غیراخلاقی در این رسانه‌ها وجود ندارد.
۱۰ - فقدان حقوق و تکالیف و اهرم‌های حمایتی، تشویقی یا تنبیهی از دیگر مشکلات رسانه‌های الکترونیک است.
خبرنویسی در روزنامه‌نگاری سایبر
برخی صاحب‌نظران ارتباطات معتقدند که در روزنامه‌نگاری سایبر سبک خاصی برای نوشتن وجود ندارد و اینکه تا امروز چیزی به عنوان سبک روزنامه‌نگاری آن‌لاین در جهان تولید نشده است. تعریف خبر در محیط سایبر هیچ تفاوتی با تعریف خبر در محیط کاغذی ندارد. سبک‌های خبرنویسی در روزنامه‌نگاری آن‌لاین هیچ تفاوت قابل ملاحظه‌ای با سبک‌های خبرنویسی در روزنامه‌نگاری کاغذی ندارد. هنوز هم سبک هرم وارونه از جمله مهم‌ترین سبک‌های خبرنویسی است. تیتر زدن، سوتیتر زدن و شرح عکس نوشتن در حوزه سایبر، هیچ کدام با روزنامه‌های چاپی تفاوتی ندارد. اما عده‌ای دیگر معتقدند در این نوع روزنامه‌نگاری باید نکات و ملاحظات خاصی را درنظر گرفت. اینکه برای نوشتن در روزنامه‌های سایبر باید از سبک هرم وارونه یا نرم خبر استفاده کرد، محل مناقشه است. به گفته دکتر یونس شکرخواه، نرم خبر بیشتر در کشورهایی رایج است که فضای ماهواره‌ای زنده و فضای وب قوی دارند. امروز چون روزنامه‌ها در خبررسانی - به خاطر زمان‌های چاپ - به پای ماهواره و وب نمی‌رسند، مجبورند برای رقابت با ماهواره و وب، نرم‌نویسی کرده و تحلیل ارائه کنند. هرم وارونه مربوط به رسانه‌های آن‌لاین است اما جالب است که در ایران خیال می‌کنند در فضای وب باید سافت‌نویسی کنند.
سبک دیگری که اخیر در این زمینه مطرح شده، سبکی موسوم به سبک نوشتاری الماس خبری (news diamond) است. پاول برادشاو(Paul Bradshaw) می‌گوید رسانه‌های نوین از یک‌سو اجازه نشر سریع‌تر خبرها را می‌دهند (تلویزیون و رادیو، بعد موبایل و ای‌میل و حالا موبلاگ‌ها یا همان وبلاگ‌های موبایل پایه) و از سوی دیگر، وب رسانه‌ای کامل برای روزنامه‌نگاری است که به طور بالقوه عمیق‌تر و گسترده‌تر از شاهان سابق محتوا و تحلیل( یعنی روزنامه‌ها و مجلات) است. بنابراین او فرایند جدید نوشتن در دنیای آن‌لاین را با تاکید بر ۲ عنصر سرعت و عمق به تصویر می‌کشد.
آموزه‌های روزنامه‌نگاری سایبر
رسانه‌های الکترونیک، جذابیت‌ها و ویژگی‌های منحصر به فردی دارند که آنها را در رقابت با رسانه‌های سنتی در جایگاه بسیار والایی قرار می‌دهد. بدون شک یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تحقق جامعه اطلاعاتی و گسترش استفاده از شبکه‌های اطلاع‌رسانی، به خصوص اینترنت در سطح جهان، به وجود آمدن مفهومی به نام روزنامه‌نگاری سایبر در برابر روزنامه‌نگاری سنتی است.
از ویژگی‌های رسانه‌های الکترونیک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ - در روزنامه‌نگاری سایبر می‌توان پس از انتشار خبر در هر زمان و مکان اطلاعات تازه را به آن افزود و میزان انعطاف نیز بسیار بالاست در حالی که در روزنامه‌نگاری سنتی پس از چاپ خبر در روزنامه یا پخش آن در بخش‌های خبری رادیو و تلویزیون، امکان تغییر و اصلاح آن وجود ندارد.
در صورتی که اطلاعات بیشتری در مورد خبری حاصل شود، باید تا زمان انتشار شماره جدید روزنامه منتظر ماند؛ به بیان دیگر روزنامه‌نگار سایبر در قید و بند زمان و مکان گرفتار نیامده است.
از سوی دیگر، مخاطب روزنامه‌نگار سایبر محدودیتی ندارد و به عنوان مثال نباید تا زمان انتشار روزنامه یا آغاز اخبار تلویزیون منتظر بماند بلکه تنها کافی است در هر زمان به اینترنت و سایت مورد علاقه‌اش مراجعه کند و از جدیدترین اخبار مطلع شود. نوشته‌ها و دیدگاه‌های روزنامه‌نگاران لحظه به لحظه در معرض قضاوت و دید وی قرار می‌گیرند و فاصله مکانی با رسانه، دیگر معنایی نخواهد داشت.
۲ - در روزنامه‌نگاری سایبر واسطه‌ها از بین می‌روند و ارتباط بی‌واسطه بین رسانه و مخاطب ایجاد می‌شود. علاوه بر این، همان‌طور که اطلاعات از سوی روزنامه‌نگار به سمت مخاطب جریان می‌یابد، وی نیز امکان می‌یابد تا اطلاعات مورد نظر خود را برای رسانه ارسال کند زیرا روزنامه‌نگاری سایبر خیابانی دوطرفه است. این کار از طریق آدرس‌های پست الکترونیک، سایت، فرم‌های نظرخواهی تعبیه شده در آن، مجامع آن‌لاین و دیگر سیستم‌های مشابه امکان‌پذیر است.
۳ - استفاده از Hypertext (فرامتن): یکی از بدیع‌ترین ویژگی‌ها و محاسن روزنامه‌نگاری سایبر وجود فرامتن است. احتمالا هنگام گشت‌وگذار در وب‌سایت‌های مختلف و از جمله سایت‌های متنوع اطلاع‌رسانی، با واژه‌هایی روبه‌رو شده‌اید که با کلیک کردن روی آنها صفحه دیگری - که حاوی اطلاعات بیشتری در مورد آن واژه بوده - به نمایش درآمده است؛ این همان مفهوم فرامتن است که نشان می‌دهد متون در جهان رسانه‌های سایبر به هم گره خورده‌اند و دسترسی به سوابق و تمامی اسناد مربوط به آنها به سادگی ممکن شده است.(۳)
امروزه تمامی سایت‌های خبری معتبر با استفاده از این روش، امکان دسترسی کاربر به جزئیات قبلی مربوط به یک خبر را فراهم می‌آورند. این در حالی است که در روزنامه‌نگاری سنتی برای این کار باید به آرشیو کاغذی روزنامه‌ها مراجعه شود که کاری وقت‌گیر و پرهزینه است.
۴ - در رسانه‌های سایبر استفاده از متن و عکس - که در رسانه‌های سنتی هم موجود است -متحول شده و علاوه بر این، صدا، موسیقی، ویدئو و... به کمک روزنامه‌نگار می‌آید تا مقصود خود را هر چه بیشتر برای مخاطب توضیح دهد.
شهروندان روزنامه‌نگار
روزنامه‌نگاری شهروندی در حقیقت به معنای ایفای نقش شهروندان در پردازش، گردآوری، تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات است؛ البته CITIZEN Journalism نباید با CIVIC Journalism یکسان انگاشته شود.
روزنامه‌نگاری شهروندی سعی کرد به جای یک مصرف‌کننده نهایی کالایی به نام «خبر»، خود تولیدکننده خبر بوده و به مسائلی بپردازد که نیاز واقعی شهروندان باشد.
حوادثی همچون ۱۱سپتامبر، حوادث تروریستی لندن و توفان سونامی به نقطه عطفی در نحوه گزارش‌دهی از رویدادها تبدیل شدند. مردم با استفاده از فناوری‌های همراه خود مانند دوربین‌ها و موبایل‌های دوربین‌دار که عکس و فیلم می‌گرفتند از یک سو و خود به عنوان یک شاهد ماجرا از سوی دیگر، موجی از اخبار به‌راه انداختند (۴).
با توصیفات مذکور، این سؤال به قوت خود باقی می‌ماند که چرا روزنامه‌نگاری سایبر هنوز جایی در دانشگاه‌های ایران ندارد؟ چرا دانشکده‌های ارتباطات ما هنوز حتی یک رشته علمی یا یک درس در زمینه روزنامه‌نگاری سایبر ندارند؟
پانوشت‌ها: