در واقع می‌توان گفت در مسئله استرس ما با3 مقوله روبه رو هستیم، اول منبع استرس، دوم واکنش فرد و سوم نحوه مقابله. یکی از واکنش‌های آدمی در مقابل استرس، اضطراب است.
اضطراب یکی از شایع‌ترین پدیده های احساسی است که آدمی همواره در تمامی اعصار در طیف گسترده‌ای به شکل مبهم و پیچیده با آن دست به گریبان بوده است.
سازمان بهداشت جهانی اضطراب را چنین تعریف میکند: «مجموعه‌ای از تظاهرات عضوی و روانی که نتوان به فرد مشخصی نسبت داد و علائم آن به صورت حمله یا حالت مداومی ادامه یابد.» اضطراب امتحان یکی از اضطراب‌های موقعیتی است که با عملکرد و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز و دانشجو در مراکز آموزشی رابطه تنگاتنگ دارد. در این مطلب سعی شده به تعریف اضطراب، علل‌های مربوط به اضطراب در امتحان، درمان و روش‌های پیشگیری ازآن پرداخته شود.
اضطراب یک حالت احساسی یا هیجانی است که از خصوصیات برجسته آن، تولید یک حالت بی‌قراری و دلواپسی است که با اتفاقات زمان و شرایط مکان تناسب ندارد. لذا اگر اضطراب عکس‌العمل نسبت به شرایط زمان ومکان باشد نه تنها بیماری نبوده بلکه ممکن است سازنده باشد. مثلا دلهره موقع امتحانات درسی و یا اضطراب دیر رسیدن به فرودگاه و یا ایستگاه قطار نمونه‌هایی از اضطراب سالم هستند.
هر نوع نیرویی که ثبات روانی یا جسمی را از میدان خویش به خارج سوق دهد و در فرد ایجاد فشار کند، اضطراب نامیده می‌شود. یا می‌توان گفت اضطراب وقتی روی می‌دهد که تهدیدی نسبت به فرد وجود داشته باشد. البته باید میان اضطراب و ترس تفاوت قائل شویم. معمولا ترس بستگی به محرک شناخته شده‌ای دارد در حالی که اضطراب محرک‌های ناشناخته و غیرمشخص خواهد داشت. در مورد ترس، محرک تحریک‌کننده قابل ملاحظه و مشاهده است ولی اضطراب ناشناخته است.
کلیه عوامل موثر در ایجاد اضطراب امتحان را می‌توان در یک طبقه‌بندی کلی به3 دسته عوامل فردی، شخصیتی- عوامل آموزشگاهی ، جامعه‌ای و عوامل خانوادگی تقسیم کرد.
اضطراب فردی – شخصیتی
در مورد عوامل فردی – شخصیتی موثر در ایجاد اضطراب امتحان به عوامل زیر می‌توان اشاره کرد:
1) هوش؛ هوش ،توانایی ذهنی و شناختی است که نقش عمده‌ای در کلیه رفتارها، فعالیت‌ها، اندیشه‌ها، عواطف و هیجان‌های آدمی ایفا میکند. مطالعات مختلف نشان می‌دهد که بین هوش و اضطراب امتحان رابطه معناداری وجود دارد. کودکان با سطوح هوشی مختلف از نظر تجربه اضطراب امتحان متفاوت هستند. کودکان دارای بهره هوشی متوسط در مقایسه با کودکانی دارای بهره هوشی بالا و پایین، از اضطراب ناتوان‌کننده‌تری رنج می‌برند.
2) ارزیابی شناختی؛ اصولا تصویر ذهنی و ارزیابی شناختی هر فرد با موفقیت و شناخت او رابطه دارد. به نظر می‌رسد که افراد خوشبین در زندگی و تحصیلات خود موفقیت بیشتری کسب می‌کنند. هنگامی که شخص امتحان می‌دهد داشتن احساس و تفکر مثبت و خوشبینانه می‌تواند موجب موفقیت او شود. در واقع این اضطراب نیست که به طور مستقیم به کاهش عملکرد و نمره پایین فرد در یک آزمون منجر می‌شود. افکار نامربوطی که اضطراب به دنبال خویش می‌آورد عامل اصلی این مسئله است.
3) عدم آمادگی؛ گاهی اضطراب امتحان به خاطر نداشتن آمادگی کافی امتحان دهنده است، به گونه‌ای که هر اندازه میزان آمادگی پایین‌تر باشد اضطراب شدیدتر خواهد بود. در واقع فرد برای اینکه بتواند مطلبی را یاد بگیرد، باید آمادگی کافی داشته باشد. همین آمادگی برای امتحان نیز ضروری است. اگر دانش‌آموزان احساس کنند که آمادگی بسیار کمی برای امتحان دارند عملکرد ضعیفی را از خود نشان خواهند داد.
4) توجه و تمرکز؛ برخی از صاحبنظران معتقدند که بازددهی و عملکرد انش‌آموزان دارای اضطراب امتحان بالا به میزان زیادی به کیفیت توجه و تمرکز آنان در خلال امتحان مربوط می‌شود. فرد مضطرب به علت توجه به تشویش و نگرانی خود در هنگام امتحان به محتوای اصلی امتحان توجه کمتری میکند و این مسئله به عملکرد پایین وی منجر می‌شود.
آموزشگاه و جامعه
1) انتظارات معلمان؛ انتظارات متناسب و واقع گرایانه معلم از دانش‌آموز در پیشرفت تحصیلی او نقش مهمی دارد. معلمان باید از دانش‌آموزان انتظار داشته باشند که بیش از پیش عملکرد خود را بهبود بخشند، اما هرگونه انتظار نابه جا می‌تواند به فشار روانی و در نتیجه اضطراب دانش‌آموزان منجر شود.
همچنین ممکن است انتظارات و توقعاتی را در معلم به وجود آورد که اگر خارج از توان دانش‌آموزان باشد باعث بروز اضطراب در وی شود.
2) رقابت؛یکی از عوامل مهم اضطراب امتحان رقابت نادرستی است که بین دانش‌آموزان وجود دارد و خواسته و ناخواسته، آگاهانه و ناآگاهانه توسط معلمان، خانواده‌ها و جامعه نیز بعضا مورد تشویق قرار می‌گیرد. رقابتی که در آن مشارکت و مساعی و همکاری نباشد هرگز شیوه پسندیده‌ای نیست.
3) سیستم آموزشی حاکم بر مدارس؛ با افزایش پایه‌های تحصیلی، میزان شیوع اضطراب امتحان به جای آنکه به دلیل افزایش تجربه دانش‌آموز در امتحان، کاهش یابد، افزایش می‌یابد.
دانش‌آموزان در ابتدا از امتحان اضطراب شدیدی ندارند، اما این شیوه برخورد معلمان، مربیان و والدین و ارزش بیش از حد قائل شدن برای امتحان و تاثیر سرنوشت‌سازی که برخی امتحانات بر زندگی دارند باعث شده که عامل اساسی در ایجاد شکل‌گیری و افزایش اضطراب در امتحان به وجود آید.
خانواده
در دسته سوم عوامل موثر در اضطراب امتحان یعنی عوامل خانوادگی می‌توان به شیوه تربیتی والدین، انتظارات آنها، جو عاطفی حاکم بر خانواده، ویژگی‌های شخصیتی والدین و طبقه اجتماعی- اقتصادی اشاره کرد. روش‌های تربیتی آمرانه و مستبدانه، با ایجاد اضطراب عمومی در فرزندان به صورت کلی و اضطراب امتحان به صورت اختصاصی همراه است.
گاهی مقایسه‌های بی‌مورد و نابه جایی که والدین در مورد فرزندان خویش با دیگران می‌کنند و از این طریق دائم احساس حقارت و ضعف را در آنها پرورش می‌دهند یکی از علت‌های عمده اضطراب در دانش‌آموزان است.
پیشگیری از اضطراب امتحان
مجموعه عوامل محیطی به خصوص نظام آموزشی حاکم بر مدارس،نگرش و رفتارهای والدین و طرز تلقی و اهمیتی که جامعه به تحصیلات و مدرک می‌دهد از عوامل اساسی بروز و تشدید اضطراب امتحان به شمار می‌روند، لذا اضطراب امتحان به میزان زیادی قابل پیشگیری است.
برخی از روش‌های پیشگیری عبارتند از:
1) ارزیابی واقع بینانه و بدون اغراق از امتحان؛ اگر دانش‌آموزان امتحان را امری عادی تلقی کنند و موقعیت را آن‌طور که هست بپذیرند کمتر دچار اضطراب امتحان می‌شوند.
2) قرار ندادن اضطراب امتحان در مدار توجه؛ دانش‌آموز سعی کند اضطرابی که از امتحان را دارد از ذهن خود دور نماید.
3) رفتارهای سازنده مثل مشورت و تمرین؛ پاسخ‌ها و رفتارهای سازنده از قبیل مطالعه بیشتر، مشورت با دیگران، تمرین سؤالات امتحانات قبلی با سؤالات احتمالی امتحان فعلی می‌تواند مفید باشد.
4)ایجاد شایستگی برای غلبه بر اضطراب امتحان از طریق حساسیت زدایی منظم؛برطرف کردن محرک‌های نامطلوب که در امتحان مزاحم دانش‌آموزان هستند؛ مثل برچسب‌های نادرست و حرف‌های نا خوشایندی که می‌شنوند و ما پیش از این شنیده ایم!