همشهری آنلاین_ سحر جعفریان: این آسیب‌های جبران‌ناپذیر در محله‌هایی که فرسودگی و تراکم جمعیتی قابل تاملی دارند، خطرهای بیشتری پدید می‌آورند و پیامدهای خاص خود را دارند. از بروز موانع امدادرسانی در مواقع بحران گرفته تا شکل‌گیری بستر برای انواع آسیب. نمونه‌اش زلزله ۲/۵ دهم ریشتری اخیر تهران است که تعداد زیادی از صاحبان پلاک‌های فرسوده در منطقه را به جنب‌وجوش تخریب و نوسازی بناهاشان واداشته است. براساس آمار دفاتر نوسازی و توسعه محله‌ای و معاونت شهرسازی منطقه، میزان مراجعه شهروندان با هدف اطلاع از چگونگی نوسازی و تجمیع پلاک‌ها افزایش یافته است. اتفاقی که باید از سوی مدیران شهری به فال نیک گرفته شود. آن هم در این اوضاع و احوال اقتصادی جامعه که توان مالی نوسازی را از سوی مالکان به حداقل می‌رساند. زلزله اخیر زنگ خطر را به صدا درآورد و اهالی هم به نوسازی می‌اندیشند اما میزان صدور پروانه‌ها و آمار نوسازی محله‌ای همچنان ثابت مانده و افزایشی نداشته است. در این گزارش دلایل و عوامل مراجعه اهالی برای نوسازی و بی‌سرانجامی آن را در گفت‌وگو با شهروندان منطقه ۹ و کارشناسان بررسی کرده‌ایم.
معابر تنگ و باریک در محله‌های ۹ گانه منطقه، نمای آشنایی است که با تراکم بافت‌های فرسوده و ازدیاد جمعیت گره خورده است. ساختمان‌هایی که یک در چند میان، نوسازی شده‌اند و با اینکه در استاندارد و مقاومتشان تردید است، در مقابل پلاک‌های آجری و رنگ و رو رفته قدیمی که اغلب خالی از سکنه هستند، خوش نمایی می‌کنند. این وضعیت را می‌توان از چند منظر بررسی کرد. نخست اینکه نمای بصری محله مخدوش شده است. دوم اینکه روشن است بافت فرسوده، بستر مناسبی برای بروز و گسترش انواع آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی است. در گزینه سوم نیز می‌توان از ایجاد موانع امدادرسانی در هنگام حوادث و بلایا سخن گفت. موضوعی که بارها از سوی شهروندان و کارشناسان شهری مطرح و البته مورد غفلت مدیران قرار گرفته است. «محمدتقی خوئینی‌ها»، شورایاری محله شهید «دستغیب»، می‌گوید: «یک واقعیت است که اگر حادثه‌ای طبیعی یا غیرطبیعی در محله ما بروز کند و اگر قرار باشد دست بر قضا جان یک نفر گرفته شود به سبب بافت فرسوده، تنگی معابر و تراکم جمعیت، جان ۶ نفر گرفته می‌شود. می‌گویند بیایید نوسازی کنید با تسهیلات ویژه! اما تسهیلات ویژه آنها در شرایط دشوار اقتصادی کنونی، چندان گره‌ای از کار هم‌محله‌ای که در بافت فرسوده سکونت دارد، باز نمی‌کند. وامی می‌دهند که تنها مزد چند روز کارگران است. انشعاب و طراحی نمای رایگان را در بوق و کرنا می‌کنند که آن هم در قبال هزینه‌های نجومی ساخت‌وساز، هرگز به چشم نمی‌آید. »
این وضعیت در اغلب محله‌های منطقه دیده می‌شود. «جابر کرمی»، از مشاوران املاک محله مهرآباد، می‌گوید: «پس از زلزله اخیر تهران با اینکه شرایط «کرونا»یی حاکم است اما خیلی‌ها دنبال خانه‌های نوساز می‌آیند. می‌گویند چشمان کور، بیشتر جان می‌کنیم و پول می‌دهیم، ولی حداقل امنیت جانی داریم و سقف روی سرمان آورا نمی‌شود. این در حالی است که تعداد خانه‌های فرسوده بسیار فراتر از تعداد پلاک‌های تازه ساخت در این محله است. طرح‌های مشارکتی و تجمیع رونق گرفته اما در حد حرف. پای معامله که وسط می‌آید، خیلی‌ها از ترس قیمت و هزینه‌ها گریزان می‌شوند. خلاصه بلاتکلیفی و سرگردانی گریبان مردم را گرفته، از زلزله و بافت فرسوده می‌ترسند، اما در اغلب موارد چاره‌ای جز سازگاری ندارند. »
- افزایش به نوسازی پس از زلزله
کاهش متراژ واحدهای مسکونی و تجاری در روند نوسازی، یکی از بزرگ‌ترین موانع اجرای آن است. «کاوه حاجی»، از دیگر ساکنان قدیمی محله امامزادگان «عبدالله» و «زید»(ع) می‌گوید: «در این محله معمولاً واحدها «ریزدانه» هستند. در بعضی خیابان‌ها که طرح «تعریض معبر» نیز اجرا می‌شود، یعنی اینکه اگر بخواهم با وجود تحمل سختی‌های مالی، ۷۰ متری خود را بکوبم و بسازم، دست آخر ۵۰متر هم گیرم نمی‌آید. نه متراژ قابل توجهی نه پارکینگ و حیاطی. برای همین است که کسی راضی به نوسازی نیست. البته اکنون با وجود آگاهی درباره زلزله‌خیز بودن تهران، اشتیاق نوسازی زیاده شده است. اسمش اشتیاق است یا ترس، نمی‌دانم. ولی مردم می‌خواهند که خانه‌های نو داشته باشند، اما تا عملیاتی کردن آن راه دور و درازی است. این نمی‌شود که هرچند وقت یکبار از بخش‌های مختلف شهرداری بیایند و خانه به خانه در بکوبند تا اهالی را به تجمیع تشویق کنند. این چه مشکلی را حل می‌کند؟ واقعیت این است که نوسازی، هیچ سودی جز کم ریسک بودن در برابر زلزله ندارد. » «محسن قهرمانی»، شورایاری محله امامزادگان عبدالله و زید(ع) نیز در همین باره می‌گوید: «با اینکه ادعا می‌شود نوسازی و بازآفرینی در کوچک‌ترین منطقه تهران، شتاب خوبی دارد اما آنچه ما شاهد هستیم چندان چنگی به دل نمی‌زند و هنوز چهره منطقه پر شده از چین و شکن که همان بناهای فرسوده هستند. به تازگی مردم به سبب ترس از زلزله دوست دارند دست به نوسازی بنا بزنند. به‌ویژه این منطقه که یکی از مناطق پر خطر از نظر بالا بودن میزان خسارت‌های ناشی از حوادثی مانند زلزله است. ولی اینها همه حرف و آرزو و نوشته روی کاغذ است. در عمل، نوسازی اتفاق دشواری است که برای ساکنان محله‌های کم برخوردار بعید به نظر می‌رسد. »
- سهم ۱۲درصدی منطقه از بافت فرسوده
نزدیک به ۳ هزار و ۲۱۵ هکتار بافت فرسوده در شهر تهران وجود دارد که این میان، سهم منطقه ۹ رقمی در حدود ۱۲درصد است. رئیس اداره املاک منطقه «سید علی طالبی» می‌گوید: «چند سالی است که طرح «نوسازی و بازآفرینی شهری» به‌طور جدی در دستور کار مدیریت شهری مناطق قرار گرفته است. الزامی که از سوی معاونت شهرسازی، معاونت فنی و عمران و نیز دفاتر توسعه محلی منطقه پیگیری می‌شود. به‌ویژه که تراکم بافت فرسوده در این منطقه بسیار است. این تراکم در مواقع ضروری می‌تواند حادثه‌ساز باشد. برای همین است که معمولاً پس از حوادثی مانند زلزله، میزان تقاضا به نوسازی را در ۲ دفتر توسعه محلی نواحی‌مان شاهد بوده‌ایم. » طالبی با تأکید بر تأثیرگذاری آموزشی چهره به چهره کارشناسان نوسازی شهری به اهالی می‌افزاید: «برای اینکه طرح‌های نوسازی شهری مورد حمایت و پذیرش شهروندان قرار گیرد باید ضمن ارائه خدمات پشتیبان به نیازهای همه جانبه نوسازی، از ابعاد اقتصادی گرفته تا اجتماعی و فرهنگی، به آن توجه شود. برای مثال، برگزاری کارگاه‌های آموزشی به شکل چهره به چهره می‌تواند بعد اجتماعی و فرهنگی را پوشش دهد تا مهاجرت بومی‌های محله پیش و پس از نوسازی، ناهمگونی جمعیتی و پیامدهای پس از آن را به وجود نیاورد. پیامدهایی که می‌توان از موانع اجرای طرح‌های نوسازی برشمرد. در حال حاضر، بیشترین میزان تراکم بافت‌های فرسوده در محله‌های امامزادگان عبدالله و زید(ع)، شهید دستغیب و «شمشیری» ثبت شده است. بیشترین میزان صدور پروانه ساخت در کوتاه‌ترین زمان ممکن نیز برای همین محله‌ها است. »
- بازنگری در تسهیلات ضروری است
موضوع بافت فرسوده در شهرها موضوعی پیچیده است که ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری از مهم‌ترین ملاک‌های تشخیص بافت فرسوده از غیرفرسوده است.
«مهدی امانی»، کارشناس شهرسازی، براین باور است: «تاب‌آوری کالبدی محله‌ها و ابنیه در برابر زلزله آن هم در شهری که نقشه گسل‌های اصلی و فرعی آن خبر از لرزه‌خیز بودنش می‌دهد به کیفیت و کمیت ساخت‌وسازهای آن بستگی دارد. طی چند سال اخیر، وقوع زمین لرزه‌ها در شهر تهران موجب شده است تا شهروندان بیشتر به استاندارد و مقاوم بودن پلاک‌های خود بیندیشند و در تلاش باشند آسیب‌پذیری ساختمان‌ها را به حداقل برسانند. این مهم نیازمند به زیرساخت‌هایی در گروه‌های شهری از جمله شناسایی موقعیت پهنه‌های گسلی پایتخت، برنامه‌ریزی و ارائه الگوی مهندسی، پژوهش، سرمایه‌گذاری و عملیاتی‌سازی هدفمند گروه‌های اجتماعی شامل آگاهی‌بخشی و جذب مشارکت مردمی است. البته تقویت بنیه اقتصادی و تأمین اعتبارات تخصصی در این حوزه از اهمیت و ضرورت دو چندانی برخوردار است. چراکه عامل اصلی بازدارنده فرایند نوسازی و بازآفرینی در بخش‌های دولتی و خصوصی، همین مسئله مالی است. » امانی همچنین می‌افزاید: «تسهیلات و بسته‌های تشویقی شهرداری باید با کمک اهرم‌های دولتی مورد بازنگری قرار گیرد و محرک‌های افزوده‌ای مانند ایجاد فضا، انتقال محدوده‌های صنعتی و کارگاهی به خارج از شهر، تعیین چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت و بلندمدت به‌عنوان راهبردهای افزایش نوسازی به کار گرفته شود. »
- فرسودگی در محله‌های تاریخی
با داشتن ۲۹ محله یکی از مناطق بزرگ تهران به حساب می‌آید. با وجود اینکه رشد و توسعه منطقه ۵ تهران عمدتاً بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است و در ظاهر منطقه‌ای با خیابان‌ها و کوچه‌های نوساز به نظر می‌رسد اما محله‌های اصیل و قدیمی مانند کن، باغ فیض، حصارک، مرادآباد و شهرزیبا در آن وجود دارد که تاریخ و جاذبه‌های شهری‌شان دست‌کمی از تاریخ تهران ندارند و به‌رغم بافت قدیمی و فرسوده خانه‌هایش مانند مناطق مرکزی تهران هیچ‌گاه مورد توجه کارشناسان بافت فرسوده قرار نگرفتند. محله کن با پیشینه زیاد خود امروز از نظر بافت شهری یکی از فرسوده‌ترین نقاط منطقه و البته تهران است که فرسودگی آن دست‌کمی از منطقه ۱۲ تهران ندارد. امروز محله کن بیش از ۳ هکتار بافت فرسوده مصوب و بیش از ۸۰ هکتار بافت فرسوده در انتظار تصویب است که این وسعت نشان از بی‌توجهی مسئولان شهری نسبت به نوسازی در سال‌های گذشته دارد. بافت فرسوده کن در طرح تفصیلی دیده نشده است. ساختمان‌هایی در کن با قدمت ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال وجود دارد که با بازسازی اندکی هنوز محل زندگی مردم است.
دفتر توسعه محله‌های بهاران، کن و اندیشه:
ایستگاه یخچال، روبه‌روی حسینیه سراسیاب کن، کوچه آیت‌الله تهرانی، پلاک ۲۰، طبقه دوم- تلفن: ۴۴۳۲۴۳۸۴
دفتر توسعه محله‌ای حصارک:
تهران، حصارک، خیابان توحید، پلاک ۴۳، کدپستی ۱۴۷۷۸۸۵۹۱۴- تلفن: ۴۴۸۳۹۹۲۹
- فرسودگی در حداقل
منطقه ۲۱، ۵ هزار و ۱۵۶ هکتار مساحت دارد که با کمترین میزان آمار بافت‌های فرسوده جز مناطق نونوار شهری و البته تازه تأسیس (۱۳۸۳) محسوب می‌شود. تراکم بافت فرسوده در این منطقه غربی پایتخت ۷۱ هزار و ۴۵۴مترمربع است که فراوانی آن در محله وردآورد با ۳۸۴ پلاک ثبت شده است. منطقه ۲۱ کاربردی نیمه صنعتی دارد که از سویی مدیران دفاتر توسعه محلی آن مدعی هستند میزان فرسودگی واحدهای مسکونی و تجاری در آن به شدت سایر مناطق مانند ۹ یا ۱۱ و ۱۸ نیست. در واقع براساس اطلاعات آماری سازمان نوسازی شهر، فرسودگی بافت‌های شناسایی شده منطقه ۲۱ چیزی در حدود ۴۷درصد از ۱۰۰درصد است که این عدد در قیاس با فرسودگی پلاک‌های منطقه مرکزی و جنوبی تهران که‌گاه به ۹۰درصد هم می‌رسد، رقمی حادثه‌ساز و خطرآفرینی تلقی نمی‌شود. این در حالی است که دفاتر توسعه محلی منطقه از ابتدای سال گذشته به فعالیت‌های مطالعاتی و برداشت‌های اطلاعاتی از کمیت و کیفیت فرسودگی و فشردگی بافت‌های این منطقه پرداخته‌اند تا ضمن تشکیل بانک اطلاعاتی‌ـ کالبدی بتوانند خدمات و تسهیلات مناسب با شرایط منطقه را به اهالی ارائه دهند.
دفتر توسعه محله‌های فتح و محله‌های چیتگر شمالی، وردآورد، شهرک استقلال و دانشگاه:
کیلومتر ۱۹ جاده تهران کرج، بلوار اصلی وردآورد، خیابان امام حسین(ع)، کوچه امام حسین(ع)، پلاک ۳- تلفن: ۴۹۹۲۵۷۵ـ ۴۴۹۸۳۰۱۶۴
- ۴ هزار نفر چشم‌انتظار نوسازی
منطقه ۲۲، شهرک پیکانشهر در ابتدا برای کارگران ایران‌ناسیونال ساخته شده بود، اما این شهرک به کارکنان ایران‌خودرو واگذار شد. شهرک پیکانشهر بیش از ۶۰ سال قدمت و بیش از ۴ هزار نفر در این شهرک سکونت دارند. واحدهای این شهرک ۳۰ تا ۶۰ متری و اغلب در معرض ریزش است. در این شهرک بیش از ۱۵۰۰ واحد مسکونی فرسوده قرار دارد که بعد از گذشت این زمان برخی از خدمات در این مجموعه ارزش کیفی و اجتماعی خود را از دست داده است. به‌دلیل فرسودگی و کوچکی متراژ واحدها در این مجتمع، پیکانشهر در مساحت ۲۰ هکتار با ۶۰درصد سطح اشغال در ۴ طبقه ساخته شده است، اما اکنون براساس طرح تفصیلی منطقه ۲۲ و کمیسیون ماده ۷ مجتمع پیکانشهر باغ تلقی می‌شود و ساخت‌وساز جدید باید براساس سطح اشغال صورت گیرد. پیکانشهر دارای فضای سبزغنی و خدمات رفاهی است و تمام خدمات مورد نیاز یک شهرک را دارد و به دلیل همین امکانات بسیار مورد توجه است. حتی مشاوره طرح تفصیلی، تثبیت وضع موجود پیکانشهر را به‌عنوان سایت واجد ارزش پیشنهاد داد. اکنون ساکنان این شهرک چشم به تصمیم مسئولان شهری و مدیران اجرایی دارند تا این ۱۵۰۰ واحد مسکونی فرسوده، نوسازی شوند.
نشانی دفتر توسعه محلی منطقه ۹
دفتر توسعه محله‌های امامزاده عبدالله، شمشیری، مهرآباد و سرآسیاب:
بیست متری شمشیری، روبه‌روی خیابان طحانی، پلاک ۲۰۱، زنگ دوم- تلفن ۶۶۶۵۳۹۳۳ـ ۶۵۸۳۱۹۹۶
دفتر توسعه محله‌های استاد معین، دکتر هوشیار و دستغیب:
خیابان ۲۱ متری جی، کوچه جدیدی جنوبی، پلاک ۱ طبقه اول - تلفن ۶۶۰۸۹۲۰۰