همشهری آنلاین_ راحله عبدالحسینی: حدود صد سال پیش که مأمور ثبت احوال به خانه‌ها آمد تا مقدمات صدور سجل فراهم شود، پیشه نیاکان یک قوم، محل سکونت، نام شهرت بزرگ خاندان یا حتی یک ویژگی اخلاقی در انتخاب و گزینش نام خانوادگی تأثیر داشت. در محله‌های شمیران هم معمولاً براساس همین موارد نام خانوادگی برای طایفه‌های هر محله انتخاب شد و حالا نسل اندر نسل به این نام فامیلی شناخته می‌شوند. در این گزارش هویت و ریشه نام خانوادگی برخی از محله‌های شمیران را با هم مرور می‌کنیم.
- قدیمی‌ترین خاندان تجریش
برای شنیدن از طایفه‌های قدیمی شمیران پای صحبت «عباس صالحی» از معتمدان محله می‌نشینیم. او شمار مهاجران محله تجریش را بیشتر از محله‌های دیگر شمیران می‌داند و می‌گوید: «از نائین و طالقان و قزوین مهاجران بسیاری به شمیران آمدند. اما نخستین طایفه شمیران، محققی‌ها هستند که از ملاکان و زمین‌داران بودند. بزرگان این طایفه زمین‌های بسیاری را هم وقف کردند. طایفه بعدی صفری‌ها هستند که باغدار بودند و جمعیت کمتری هم نسبت به محققی‌ها داشتند. طایفه اصیل دیگر شمیران فکری‌ها هستند که بیشتر اهل سواد و علم و دنبال آموزش و پرورش بودند. الیاسی‌ها هم یکی از طایفه‌های قدیمی محله هستند که بیشتر باغدار و گله‌دار بودند. از پل رومی تا سر کوچه رضائیه املاک الیاسی‌ها و ظفری‌ها بود. امامی، صالحی، عابدی و فرزانی، شفیعی، معمار منفرد، ذاکری، رمضانی، نادمی و صادقی هم از طایفه‌های این محله هستند. »
- ۲ برادری که از مازندران آمدند
درباره طایفه‌های قدیمی محله دزاشیب که بیشترین نام فامیل این محله را به خود اختصاص داده‌اند از «محمدعلی وارسته پور» یکی از اهالی قدیمی محله می‌پرسیم و او این‌طور پاسخ می‌دهد: «شکل‌گیری این محله مانند بسیاری از محله‌های شمیران به دلیل اجتماع کشاورزان و دامداران بوده است. ۲ برادر به نام‌های قاسم و عباس که نام فامیلی قاسمی و عباسی را انتخاب کردند از نخستین افرادی هستند که در این محله ساکن شدند. آنها که از مازندران به این محل آمده بودند، ابتدا در قیطریه ساکن شدند و سپس به دزاشیب نقل مکان کردند. قدمت سکونت آنها در این محله به ۷۵۰ سال قبل می‌رسد. » وارسته‌پور که قبلاً نام فامیلی عباسی داشته است ادامه می‌دهد: «کاظمی‌ها هم طایفه بزرگی در دزاشیب هستند که بعدها به این محل آمدند. »
- ۵ طایفه سادات در محله اوین
«سید مهدی اعرابی» استاد ارتباطات دانشگاه و از قدیمی‌های محله اوین می‌گوید: «یکی از روستاهای قدیمی شمیران روستای کهن و باستانی اوین است. طایفه‌های قدیمی اوین اعرابی، مسعودیان، ابتهی، میرشریفی، اوینی و در ادامه فکری، شعیبی، میر رحیمی و بذرافشان را شامل می‌شود. ۵ طایفه اول از بازماندگان سادات هستند که پیشوند نام هر کدامشان به نام سید مزین است. البته این را هم بگویم که جد اعلای هر خاندان نام فامیلی را انتخاب می‌کرد. جد اعرابی‌ها میرزا میرعلی محمد، جد طایفه مسعودیان میر بابایی، جد طایفه ابتهی میرزا هما، جد طایفه میرشریفی میر شریف و جد طایفه اوینی میر اسماعیل نام داشت. قبل از اینکه شناسنامه رایج شود، اسامی خاندان پشت قرآن نوشته می‌شد. »
- انتخاب نام فامیلی به دست مأمور ثبت احوال
«قیدی» یکی از طایفه‌های بومی دارآباد است. «بهزاد لیان» محقق و شجره‌نامه‌نویس محله دارآباد درباره این نام خانوادگی می‌گوید: «سال ۱۳۰۴ وقتی پهلوی اول به شدت خواستار صدور شناسنامه برای افراد شد، مأموران ثبت احوال هم به شمیران آمدند و با توجه به شغل یا نام پدر برای افراد فامیلی تعیین کردند. مردم و کدخدای دارآباد چندان رغبتی نشان نمی‌دهند و می‌گویند: «ما در قید این کار نیستیم. » مأمور ثبت احوال هم نام خانوادگی قیدی را انتخاب می‌کند. » بعدها برخی از فامیل‌ها نام خانوادگی خود را عوض می‌کنند. «سهرابی کیا، پورابتهاج و شریفی مطلق هم دارآبادی‌اند. عالی‌نژاد هم با واسطه دارآبادی هستند. از آنجا که وصلت بین افراد خانواده بود این نام فامیلی حفظ می‌شد. »درباره طایفه‌های قدیمی محله دزاشیب که بیشترین نام فامیل این محله را به خود اختصاص داده‌اند از «محمدعلی وارسته پور» یکی از اهالی قدیمی محله می‌پرسیم و او این‌طور پاسخ می‌دهد: «شکل‌گیری این محله مانند بسیاری از محله‌های شمیران به دلیل اجتماع کشاورزان و دامداران بوده است. ۲ برادر به نام‌های قاسم و عباس که نام فامیلی قاسمی و عباسی را انتخاب کردند از نخستین افرادی هستند که در این محله ساکن شدند. آنها که از مازندران به این محل آمده بودند، ابتدا در قیطریه ساکن شدند و سپس به دزاشیب نقل مکان کردند. قدمت سکونت آنها در این محله به ۷۵۰ سال قبل می‌رسد. » وارسته‌پور که قبلاً نام فامیلی عباسی داشته است ادامه می‌دهد: «کاظمی‌ها هم طایفه بزرگی در دزاشیب هستند که بعدها به این محل آمدند.
- طایفه‌های بنیانگذار محله زعفرانیه
یکی از محله‌های قدیم شمیران محله زعفرانیه است. قدمت این محله را می‌شود از وجود بناهایی از جمله موزه سینما دریافت. زعفرانیه را می‌توان به ۳ محله کوچک‌تر اسدآباد، ولنجک قدیم و محمدیه تقسیم‌بندی کرد. به گفته قدیمی‌ها محله‌ای که الان به نام ولنجک می‌شناسیم عمر چندانی ندارد و قدیم‌ترها به نام علی‌آباد شناخته می‌شد. ولنجک در قدیم روستای کوچکی بود که به دستور شاه عباس اول با سکونت ۵ خانواده از سادات مازندران در کنار یک چشمه به وجود آمد. جای دقیق آن، محل مسجدجامع ولنجک در شمالی‌ترین قسمت خیابان اعجازی است. در بخشی از ولنجک که اکنون در محله زعفرانیه تقسیم‌بندی شده و محدوده خیابان آصف است، طایفه «اعجازی» زندگی می‌کردند که از سادات بودند. طایفه «کمالی‌ها» در محدوده اسدآباد زندگی می‌کردند. بخش دیگری از اهالی محله امروز زعفرانیه را که در محدوده محمدیه ساکن بودند با نام فامیلی «زارعی» و «باقری» می‌شناسیم. این طایفه‌های قدیمی به نوعی بنیانگذار محله زعفرانیه بودند و درآبادی آن نقش‌داشتند.
- اسم پدربزرگ نام خانوادگی می‌شد
«حسین محمدحسینی» از اهالی بومی محله درکه نام فامیل طایفه‌های درکه را این‌طور بازگو می‌کند: «سیدمحسنی، سیدمفیدی، میرکریمی، میر رحیمی، میرعمادی، محمدحسینی، میرغفوری، میر اسماعیلی، میر زین‌العابدینی و سید ابراهیمی از طایفه‌های قدیمی هستند که طبق معمول آن زمان نام پدربزرگ خود را برای نام فامیل انتخاب کردند. اسم پدربزرگ من هم حاج محمدحسین بود که نام فامیلی ما محمدحسینی شد. بعدها طایفه‌های دیگری در درکه ساکن شدند مثل طائرپور، ملاآقایی والله‌وردی. »
- کدخدا حسینعلی، نام انتخاب می‌کرد
«ناصر پشتکوهی» از اهالی قدیمی محله نیاوران معتقد است زمانی که شناسنامه گرفتن اجباری شد، کدخدای نیاوران نام فامیل را انتخاب می‌کرد: «حسینعلی نیاورانی که کدخدا بود برای طایفه‌های نیاوران نام فامیلی گذاشت. طاهری‌ها و اژدری‌ها با هم برادرند. نیاورانی، پشتکوهی، جوزی، شیرافکن، خیری، شاه حسینی، لاجوردی، جبلی، شهنازی، جعفری، خسروانی، لاجوردی، اژدری، علیپور و گرجی هم از طایفه‌های اصیل نیاوران هستند. »
- میری‌ها در محله دربند
اسناد تاریخی و روایات می‌گوید که ۲ نفر از روستایی به نام میر در طالقان به دربند آمدند و خانواده تشکیل دادند. زمانی هم که شناسنامه گرفتن اجباری شد به نام میری شناسنامه گرفتند. قدیمی‌های محله دربند درباره طایفه‌های قدیم محله دربند این‌طور می‌گویدکه میرجانی‌ها، خالقی‌ها و مرزوقی‌ها هم از طایفه‌های اصیل دربندی هستند. برخی‌ها نام فامیلی دربندی دارند که از جمله بزرگان آن باید از مرحوم سید ابوتراب دین‌پرور دربندی یاد کرد.
- ۲ خانواده اصیل محله اراج
بومی‌های محله اراج را بیشتر با نام فامیل عروجی می‌شناسیم. «هادی کاشانی» شورایار محله اراج طایفه‌های اصیل محله اراج را به ۲ بخش تقسیم می‌کند و می‌گوید: «عروجی‌ها و حسینی‌ها از بومی‌های محله اراج هستند. زمانی که مأمور ثبت احوال برای ثبت‌نام فامیلی به محله‌ها می‌رفت و درباره نام پدربزرگ یا شغل افراد یا محله‌شان می‌پرسید، به گفته معتمدان محله نام فامیلی اراجی را برای اهالی انتخاب می‌کند ولی می‌نویسد عروجی. »
- سخنوری بزرگ خاندان
طایی‌ها و امینیان از طایفه‌های قدیمی‌های کاشانک هستند. «امیر مهدی امینیان» از قدیمی‌های محله کاشانک می‌گوید: «طایفه خیری هم در این محله ساکن هستند اما اصل طایفه خیری‌ها در نیاوران و جمال‌آباد سکونت دارند. طایفه ناطقیان از سمت آهار به این محله کوچ کردند. اوایل به نام پشتکوهی بودند و بعدها ناطقیان نامیده شدند. » حصار بوعلی از محله‌های قدیمی شمیران است. «مجید ناطقیان» شورایار محله، طایفه‌های بومی و قدیمی حصار بوعلی را این‌طور بر می‌شمرد: «ناطقیان، عسگریان، جابر انصاری، قره گوزلو، سیفان، خانسفید، یزدانیان، عسگری موحد و نظر از خانواده‌های قدیمی حصار بوعلی هستند. » به گفته او طایفه قره گوزلو حدود ۲ قرن پیش از همدان به این محل آمدند و ساکن شدند: «انتخاب فامیلی ناطقیان هم به دلیل سخنوری جد این خاندان بوده است. »
- برادرانی با فامیلی متفاوت
اربابی، سامعی، یونسی، ملکی، حسابی، فیاضی، زاهدی و نازجو از طایفه‌های قدیمی محله باغ فردوس هستند. «مهدی نازجو» طایفه‌های بومی محله باغ فردوس را این‌طور بر می‌شمرد: «زمانی بیشتر محله‌ها در شمیران به شکل ارباب رعیتی اداره می‌شد. به همین دلیل نام فامیل اربابی انتخاب شد. اصل ریشه طایفه ملکی شمیران از خاندان آیت‌الله ملکی است که برخی از آنها در چهارراه حسابی هم ساکن شدند و این نام فامیل در اینجا رواج پیدا کرد. پدربزرگم نام فامیلش را که کربلایی قلی‌زاده بود با نازجو عوض کرد. وفا هم یکی از فامیلی‌های قدیمی اینجاست. چون باغ وفا یکی از باغ‌های بزرگ این محله بود. بختیاری و نیک‌پور هم هستند که ۲ برادر بودند ولی ۲ فامیلی متفاوت را انتخاب کردند. طیرانی، نمازی، روحی طرقی، سالور، صالحی، میر اسکندری و نسیبی هم از طایفه‌های این محله هستند. روحی طرقی‌ها از گلپایگان به این محله مهاجرت کردند. »
- وزوایی‌هادرامام‌زاده قاسم(ع)
«سیدحمیدرضا قادری» یکی از اهالی قدیمی محله امامزاده قاسم(ع) درباره نام فامیلی می‌گوید: «وقتی شناسنامه گرفتن اجباری شد خانواده‌های این محله نام‌های قادری، اسفندیاری، وزوایی و الفت را برای خود انتخاب کردند. »
قادری از کدخدا سیدرضی قادری یادی می‌کند و ادامه می‌دهد: «کدخدا برای طایفه قادری این نام را انتخاب کرد. معمولاً نام فامیل را کدخدا تعیین می‌کرد. بسیاری از قادری‌ها از سادات هستند. اسفندیاری‌ها هم اصالتاَ شمالی هستند و از شمال به این محله آمدند. در کوه‌های امامزاده قاسم(ع) قسمتی به نام وزباد هست. باد بین کوه‌ها می‌پیچید و صدای وز وز باد به گوش می‌رسد. بعدها وزباد را وزوا گفتند و یک طایفه امامزاده قاسم(ع) شدند وزوایی. »
- مهاجران لرستان در قیطریه
«جواد گودرزی» که یکی از قدیمی‌های محله قیطریه است می‌گوید: «به جرئت می‌توان گفت که ۷۰ درصد بومی‌های محله قیطریه از شهرستان‌های استان لرستان به این محل مهاجرت کردند. به همین دلیل نام فامیلی گودرزی در این محله زیاد است. بخش دیگر بومی‌های قیطریه طبسی از استان خراسان جنوبی هستند. عده‌ای هم از اراک استان مرکزی در اینجا ساکن شدند و نام فامیلی فراهانی و اسکندری دارند. نائینی‌ها هم یکی از مهاجران به این محله هستند و بیشترشان با نام فامیلی مهمی شناخته می‌شوند. »
- انتخاب شغل پدران
«محسن مام بیگی» از اهالی قدیمی چیذر می‌گوید: «طایفه‌های قدیمی چیذر در آن کتاب هاشمی علیا، امام بیگی و امینی آورده شده. طایفه هاشمی علیا را که با بزرگانی مانند آیت‌الله هاشمی علیا رئیس حوزه علمیه چیذر می‌شناسیم. امام‌بیگی هم بعدها در نوشتن شناسنامه به مام بیگی تغییر کرده است. بسیاری از اهالی چیذر نام فامیلی چیذری دارند. طایفه دیگری هم هستند به نام صیفی. این نام به دلیل شغل پدران آنها که در زمین‌های کشاورزی صیفی می‌کاشتند و صیفی کار بودند به آنها داده شد. »
- مهاجرت به تجریش به‌عنوان مرکز شمیران
هویت انسان‌ها مجموعه‌ای از خصوصیات و مشخصات اجتماعی، تاریخی، فلسفی، فرهنگی، روانی و زیستی است. انتساب به نام بزرگان خاندان یکی از راه‌های کسب هویت بوده که از زمان پهلوی دوم و اجباری شدن شناسنامه، یکی از گزینه‌های انتخاب نام فامیلی بود. مدتی پیش ثبت احوال اعلام کرد که ۱۰ فامیلی با فراوانی بالا در ایران شامل محمدی، حسینی، احمدی، موسوی، قاسمی، کریمی و... است.
برخی از این نام‌های فامیل را در روستاهای شمیران هم می‌بینیم. پس نمی‌توانیم اثبات کنیم که یک فامیلی حتماً متعلق به یک روستای شمیران است. به‌عنوان مثال اهالی بومی درکه عنوان می‌کنند که از نسل امامزاده سیدمحمد والی(ع) و سادات هستند و ابتدای اسمشان میر یا سید دارند از جمله میرعمادی، سید مفیدی میر غفوری و سید ابراهیمی. خانواده‌های دیگری هم در درکه هستند اما شهرت بومی بودن این اسامی بیشتر از بقیه است.
در بررسی طایفه‌های بومی و قدیمی هرآبادی شمیران نباید از مهاجران غافل شد. در چیذر یکی از فامیلی‌ها که فراوانی داشت چیذری بود. در این بین به دلیل مهاجرت به چیذر، یکسری مهاجر گرجی هم بودند. مهاجران گرجی در بازار عباس‌آباد تهران هم ساکن شدند و تعدادی هم به چیذر آمدند. آبادی دیگر شمیران، اوین است که در آن طایفه‌های بومی شامل میرزا علی محمدی که به نام فامیل اعرابی معروف هستند. طایفه میرزابابا که فامیلی مسعودیان دارند. میر اسماعیلی اوینی میر شریفی میرزا هما که جدا از اینها که جزو سادات هستند، مغازه‌ها و کوچه‌ها و افراد مختلفی را در محله اوین به نام فکری، بذرافشان و شعیبی می‌بینیم که از خانواده‌های قدیمی اوین هستند.
در زرگنده که محل تولد من است ۲ طایفه پرجمعیت و باقدمت‌تر داریم به نام‌های شیخی و شکرابی. شکراب پشت توچال است. پس نشان می‌دهد که این طایفه از آنجا به زرگنده مهاجرت کردند. در دزاشیب علاوه بر فامیلی‌های عباسی و قاسمی فامیلی دیگر مؤمن بیگی از مهاجران گرجی است. ناگفته نماند که عباسی و قاسمی، نژاد کهن و پر دیرینه‌ای در دزاشیب نیستند. این ۲ نفر از مازندران به این محل کوچ کردند. در اسدآباد در محله زعفرانیه مشیران فامیلی کومایی زیاد است. کوما، نام علفی در کوه‌های شمیران است که برای شیردهی گوسفند بسیار مفید است. در اسدآباد فامیلی دیگری داریم به نام کمالی. احتمالاً باید همان کومایی باشد که احتمال دارد در ثبت احوال اشتباه نوشته شده باشد. در امامزاده قاسم(ع) هم نام فامیلی قاسمی و وزوایی خیلی مشهور است. در تجریش که آن را به‌عنوان مرکز شمیرانات می‌شناسیم، فامیلی‌های بیشتری می‌بینیم. زیرا هم ازآبادی‌های دیگر شمیران و هم از اماکن دیگر به تجریش مهاجرت کردند.
معیرالممالک هم در کتاب خود اشاره می‌کند که در مراسم عید و مذهبی همه از اطراف به تجریش می‌آمدند. فامیلی‌های زاهدی، صالحی، امامی، حیدری، شفیعی و شعفی و میری را در تجریش می‌بینیم. البته میری جزو خانواده‌های دربند است که به این محله کوچ کردند. در جماران و حصاربوعلی عرفاتی و عرفانی داریم. البته اهالی حصار بوعلی مدعی هستند که خاندان عرفانی به کل محمد ارباب که بزرگ خاندان بود برمی‌گردد.