همشهری آنلاین_بهاره خسروی: وقف کردن یکی از سنت‌های کهن ایرانی و اسلامی است. سنت حسنه وقف علاوه بر گره‌گشایی از کار نیازمندان در ساماندهی زندگی فردی و اجتماعی افراد در جامعه نقش مؤثری دارد. به بهانه روز وقف با یکی از ائمه جماعات تکه دهم پایتخت گفت‌وگو کردیم و به معرفی تعدای از موقوفات ماندگار پهنه مرکزی پرداختیم.
«انفاق و وقف اموال در راه خدا و خیررسانی به بندگان خدا از آن دست کارهایی است که باقیات‌الصالحات محسوب می‌شود و اثر آن تا نسل‌ها باقی می‌ماند. در واقع، وقف، چراغی است که هرگز خاموشی ندارد.» امام جماعت مسجد امام حسن مجتبی(ع) با بیان این مطلب درباره اهمیت وقف و تبعات مهم آن در زندگی فردی و اجتماعی می‌گوید: «بر اساس روایت ائمه معصومین در پرونده زندگی انسان ۳ چیز باقی می‌ماند. نخستین آن وقف مال حلال برای کمک به نیازمندان است. البته این مال باید از راه شرعی و قانونی و نه دزدی، حق‌الناس و مال یتیم حاصل شده باشد. برای وقف کردن، اموال حتماً باید پاک باشد. وقتی فردی دارایی خود را با چنین ویژگی در راه خدا انفاق می‌کند، تبعات آن در زندگی‌اش به خوبی مشهود است و حتی نسل‌های بعد هم از آن بهره‌می‌برند.»
به گفته حجت‌الاسلام «سخنور حسنی» دومین چیزی که از انسان باقی می‌ماند وسیله‌ای است که برای استفاده عموم در مصارف خاص وقف می‌شود. این وسیله می‌تواند کتاب، ابزار درمانی، لوازم تحصیل و مواردی از این دست برای کمک به افراد نیازمند یا عموم مردم باشد. هر زمان فردی از این وسایل استفاده کند و در حق واقف دعای خیر کند، ثواب آن حتی قرن‌ها پس از مرگ هم به واقف می‌رسد.
به عقیده حسنی، تربیت اولاد صالح هم ثوابی همسنگ وقف و انفاق در راه خدا دارد. او در این‌باره می‌گوید: «قطعا اولادی که از مال تمیز که زکات آن پرداخت شده باشد، تربیت می‌شود فرزند صالحی است. اعمال خیر فرزند صالح و همین که کسی به او بگویند خدا پدر و مادرت را بیامرزد، برای رسیدن ثواب به روح انسان حتی اگر در قید حیات نباشد کفایت می‌کند.»
- رابطه وقف و رفتار شهروندی
حجت‌الاسلام حسنی به آثار اجتماعی سنت حسنه وقف اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین تبعات وقف و انفاق در راه خدا ترویج دل کندن از مال و علقه‌های دنیایی است. در واقع، وقف تمرین خوبی برای افزایش میزان عطوفت قلب و کاهش قساوت قلب در افراد است.» با وقف کردن و مواجه شدن با آثار وقفی روحیه مشارکت‌پذیری و حس مسئولیت اجتماعی در مردم زنده می‌شود.
وقتی روحیه بخشش و مهربانی در جامعه حاکم شود، قطعاً بسیاری از رفتارهای اجتماعی و شهری متفاوت‌تر می‌شود. دیگر شاید مردم کمتر بر سر مسائل پیش‌پاافتاده‌ای مانند جای پارک، رعایت حریم یکدیگر، رفتارهای ناهنجار ترافیکی و بی‌مهری‌ها با یکدیگر سر شاخ شوند. چون می‌دانند برای تأمین نیازهای اجتماعی و شهروندی خود دست یاریگری وجود دارد. برای مثال می‌دانند مدرسه‌ای وقف شده تا فرزندشان در آن رایگان تحصیل کند یا بیمارستانی وقف شده تا برای تأمین هزینه‌های درمانی هنگام بیماری نگرانی کمتری داشته باشد. همین آسودگی خاطر از بابت تأمین نیاز باعث می‌شود تا برخوردهای اجتماعی دوستانه‌تر و مهربانانه‌تر باشد.
- انواع وقف‌ها
سنت حسنه وقف در گذشته به نسبت امروز بیشتر در میان مردم رایج بود. شاید بخشی از کمرنگ شدن این سنت مربوط به تغییر سبک زندگی و نگاه فردگرای زندگی امروزی است که باعث می‌شود مردم کمتر به این نوع اقدامات و فعالیت‌های مشارکتی عام‌المنفعه توجه کنند. در تعریف کلی، وقف بر ۲ قسم است. وقف عام که در برگیری کلی دارد و مورد استفاده همه عموم قرار می‌گیرد و وقف خاص که واقف تعیین می‌کند عواید کار خیر خداپسندانه‌اش به‌عنوان مثال برای ایتام، بیماران یا در راه‌ماندگان هزینه شود.
- وقف‌های ماندگار پایتخت
یکی رایج‌ترین شکل‌های وقف از گذشته تا امروز، وقف عام است. یعنی وقفی که همه مردم از مزایا و برکات آن بهره‌مند می‌شوند و ثواب اخروی آن سهم واقف است که گره‌گشای نیاز اجتماعی و فرهنگی مردم شده است. در این بخش به معرفی تعدادی از اماکن وقفی پهنه مرکزی می‌پردازیم.
مسجد: مساجد از دیر باز یکی مهم‌ترین کانون‌ها و مراکز اجتماعات مردمی بودند. به همین دلیل مقدس‌ترین مکان برای وقف و انجام امور دینی مساجد بود. مسجدجامع بازار یا مسجد عتیق یکی از قدیمی‌ترین اماکن مقدس وقفی در تهران قدیم است. سند وقف مسجدجامع به سال ۱۰۶۰ هجری قمری و زمان شاه عباس دوم صفوی می‌رسد. واقف مسجدجامع فردی به نام «ملامحمد مقیما رازی» از اهالی شهرری است. همچنین مساجد خان مروی، فخر، قندی و سپهسالار (شهید مطهری) از دیگر مساجد وقفی تهران قدیم هستند.
مدرسه (حوزه علمیه) : در گذشته بیشتر آموزش‌ها بر پایه علوم دینی استوار بود. به همین دلیل بیشتر واقفان برای ثواب آخرت و افزایش سطح سواد خود اغلب در کنار مساجد مدارس علمیه برپا و آن را وقف می‌کردند. یکی از قدیمی‌ترین مدارس علوم دینی شیعه در قرن ۱۳ و اوایل قرن ۱۴ هجری مدرسه علمیه مروی است. این مدرسه و مسجد را محمدحسین خان ملقب به فخرالدوله، والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه، بنا کرد. به همین دلیل به مدرسه خان مروی مشهور شد. مدرسه‌های میرزاابوالحسن معمارباشی، مدرسه حاج رجبعلی، حکیم هاشمی، خازن‌الملک و مشیرالسلطنه از مشهورترین مدارس وقفی تهران بودند.
بیمارستان: نجم‌السلطنه، مادر دکتر مصدق، با ساخت بیمارستان نجمیه برای درمان بیماران از نخستین افرادی بود که رسم وقف کردن بیمارستان را برای شفای بیماران رایج کرد. بیمارستان لولاگر در خیابان خوش نیز از بیمارستان‌های وقفی تهران است که توسط مرحوم «محمدباقر لولاگر» وقف شد. این بیمارستان سال ۱۳۱۲ ابتدا با عنوان نوانخانه برای نگهداری بیماران ناتوان راه‌اندازی شد و بعدها بیماران مبتلا به سل هم در آن درمان می‌شدند. بیمارستان لولاگر با بخش‌های مختلف مانند زنان و زایمان، جراحی مردان، اطفال، اورژانس، ccu، post ccu، NICU، بلوک زایمان و اتاق عمل به بیماران زیادی خدمات درمانی ارائه می‌دهد.
کتابخانه: کتابخانه «مجتبی مینوی» ادیب، نویسنده، مصحح، مورخ و مترجم عصر حاضر یکی از همین کتابخانه‌های ارزشمند وقفی است. این کتابخانه اهدایی با بیش از ۲۵ هزار جلد کتاب و نسخ خطی، میکروفیلم و عکس از طرف استاد مینوی به ملت ایران تقدیم شد. این کتابخانه ابتدا در سال ۱۳۵۶ به بنیاد شاهنامه اهدا شد و بعدها با ادغام بنیاد مزبور در مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی به تابعیت کتابخانه درآمد و در سال ۱۳۶۲ رسماً بازگشایی و پذیرای محققان و دانش‌پژوهان شد.
حاج حسین آقا ملک در ابتدا خانه پدری‌اش را در بازار بین‌الحرمین تبدیل به کتابخانه و موزه کرد. برای توسعه فضای کتابخانه و همچنین بهره‌مندی بیشتر شهروندان از امکانات کتابخانه زمین بزرگی را که در باغ ملی تهران خریداری کرده بود، وقف موزه کرد. کتابخانه ملی ملک امروز با داشتن ۱۹ هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس، یکی از ۶ گنجینه بزرگ نسخ خطی ایران را دارد.