همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: از قرن ششم هجری به بعد که شهرری مورد هجوم‌های ویران‌کننده «مغولان» و جنگ‌های داخلی قرار گرفت، به تدریج رو به ویرانی رفت و تهران، این روستای زاغه مانند و به قول تذکره‌نویسان «لانه مورچگان»، به تدریج رشد کرد و گسترش یافت. روی نقشه، تهران به‌صورت ۸ ضلعی ناقص‌الاضلاعی بود که با خندقی که به دورش حفر شده بود، از زمین‌های اطرافش جدا می‌شد. اکنون تهرانی بودن، شاخصی از یک هویت فرهنگی است که متفاوت با اصفهانی یا قزوینی بودن است. اگرچه هرکدام از آنها یک مزیت اجتماعی هستند، اما تهرانی بودن یک هویت ملی است. به همین بهانه با «علی نوذرپور»، شهردار منطقه ۲۲ و رئیس سابق جامعه مهندسان شهرساز، این بار نه به‌عنوان شهردار یک منطقه بلکه پژوهشگری که درباره شهر تهران تحقیقات مختلفی انجام داده است درباره هویت شهر تهران و آینده پیش روی این شهر گفت‌وگو کردیم.
- تصویب مهم‌ترین سند توسعه کالبدی منطقه
شورای عالی شهرسازی از سال ۱۳۹۳ متوجه شد، طرح تفصیلی منطقه ۲۲، که از سال ۱۳۹۱ در حال اجرا بوده با طرح تهران منطبق نیست. نوذرپور در این‌باره می‌گوید: «به سبب اینکه برخی از مصوبات طرح تفصیلی جدید مربوط به پیش از طرح تفصیلی بوده است و منجر به بارگذاری جمعیتی بیش از توان محیط‌زیستی منطقه شده بود، برخی از مصوبات، لغو و شهرداری ملزم می‌شود ظرف ۳ ماه در طرح یاد شده تجدید نظر کند اما تا سال ۱۳۹۹ با فراز و نشیب‌های بسیار، این طرح تهیه شد و در نهایت به تصویب شورای‌شهر رسید. طرح تفصیلی منطقه ۲۲، مهم‌ترین سند توسعه کالبدی منطقه محسوب می‌شود که از این پس مبنای ساخت‌وسازها بر اساس طرح تفصیلی خواهد بود. هم‌چنین به‌زودی به پروانه‌هایی که در سال‌های گذشته برای ساخت‌وساز در منطقه ۲۲ صادر شده است، رسیدگی می‌شود.»
- صدور مجوز ساختمانی ممنوع
تراکم منطقه ۲۲ یک پنجم مناطق دیگر تهران است و ممکن است کمبود سرانه مسکن در شهر تهران، مدیران ارشد را وسوسه کند که در سال‌های آینده در این منطقه، ساخت‌وساز انجام دهند. نوذرپور می‌گوید: «افق جمعیتی منطقه ۲۲ در طرح تفصیلی ۵۲۰ هزار نفر پیش‌بینی شده که همان‌گونه که اعلام شد، هم اینک ۴۸۰ هزار نفر در این منطقه ساکن هستند و با این سیاست می‌توانیم شاهد افزایش سرانه‌ها آموزشی و... در منطقه ۲۲ باشیم. در حال حاضر، براساس توافقات گذشته، بیش از ۴۸۰ هزار نفر بارگذاری جمعیت در منطقه صورت گرفته و تا پایان مهلت قانونی برای ۴۰ هزار نفر دیگر امکان سکونت فراهم می‌شود و همه اراضی دیگر در منطقه ۲۲ با کاربری فراغت و حفاظت زیست‌محیطی حفظ شده و مجوز ساختمانی داده نمی‌شود.»
هویت شهر تهران چگونه شکل گرفت و چه المان‌هایی در این هویت‌سازی دخیل و مؤثر بودند؟
سوای شهرهای جدید، بی تردید هیچ شهری فاقد هویت نیست. هویت هر شهری در طول زمان و با توجه شرایط محیطی آن تعریف می‌شود. سخن از وجود یا فقدان هویت، سؤالی سهل و دارای پاسخی ممتنع است. شهر تهران امروز با بیش از ۷۰۰ کیلومترمربع و بیش از ۵/۸ میلیون نفر جمعیت، با بیش از ۶۰ شهر اقماری و چند صد روستا، مزرعه، کارگاه و کارخانه و جمعیتی بالغ بر ۱۲ میلیون نفر، مجموعه شهری تهران تعریف می‌شود که هریک به مقتضیات زمانی و محیطی این منطقه شکل گرفته‌اند که به سبب همین عناصر، آن را از سایر شهرها جدا می‌کند و همین گویای هویت شهری تهران است. هویت یک شهر به شکل و علائم آن محدود نمی‌شود، بلکه شاکله شهر است که هویت را می‌سازد. این عناصر و شاکله‌ها عبارتند از محیط طبیعی، عوامل اقتصادی، اجتماعی و محیط مصنوع کالبدی. با چنین برداشتی از هویت شهر، می‌توان گفت تهران شهر با هویتی است.
اما اگر هویت را به عناصر اجتماعی شهر محدود کنیم و شاخص‌هایی مانند حس تعلق، خاطره انگیزه بودن، قدمت حضور ساکنان، تعاملات اجتماعی و... و. را هویت شهر بنامیم، تهران امروز از هویت قوی دیرین خود فاصله گرفته است. البته میزان آن در محله‌های مختلف فرق دارد، اما آنچه پیداست، این است که هویت یک‌پارچه‌ای در آن دیده نمی‌شود. حال اگر هویت را عناصر اقتصادی و کالبدی تعریف کنیم، شهر تهران مملو از عناصر و المان‌هایی است که آن را متمایز از دیگر فضاها و شهرها می‌کند. اقتصاد خاص شهر از جمله بازار، شرکت‌ها، نهادها و به‌طور کلی خدمات ویژه‌ایی که در تهران عرضه می‌شود، دایره پرتو افشانی کشوری و فراملی دارد. اگر هویت کالبدی را به ساختمان‌ها، معماری و نمای شهری محدود کنیم، تهران فاقد هویت کالبدی و طرح و منظر شهری است. به‌گونه‌ایی که آشفتگی در همه وجود آن رخنه کرده است و هیچ بخشی از شهر قابل تمایز از دیگر محله‌های آن نیست و خستگی بصری بر عابران و شهروندان عارض می‌شود.
آیا المان‌های شهر تهران هم صاحب هویت هستند و ساخت و نصب آنها در پایتخت براساس ملاک‌های هویتی انجام می‌شود؟
در زمینه المان‌های شهری، شهر تهران دارای عناصر هویتی زیادی است که آنها را در ۳ مقیاس کلان، متوسط و خرد می‌توان دسته‌بندی کرد. در مقیاس کلان می‌توان به برج «آزادی» و برج «میلاد» و دروازه‌های ورودی و خروجی شهر اشاره کرد. در مقیاس متوسط به مجسمه‌ها، میدان‌ها و ساختمان‌های خاص که در درون مناطق و معابر اصلی هستند، می‌توان اشاره داشت. در مقیاس خرد نیز عناصر محلی از جمله وجود فضاهای سبز، مکان‌ها، پاتوق‌ها و... از جمله عناصر هویتی هستند که در شهر تهران به وفور یافت می‌شوند اما کثرت آنها بیشتر در مناطق داخلی و قدیمی شهر از جمله منطقه ۱۲ است.
در این مدت چه باورها، عادت‌ها و معیارهایی را از دست داده‌ایم و چرا؟
اگر از منظر اجتماعی بخواهیم به هویت بنگریم، این نوع هویت با گذشت مدت زمان به نسبت طولانی شکل می‌گیرد و هنجارهای اجتماعی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. باورها، اعتقادات، عادت‌ها، رفتارها، اعمال، حرکات و به‌طور کلی پارادیم حاکم بر اندیشه و حیات انسان‌ها، تشکیل‌دهنده هویت اجتماعی شهر هستند. با وجود اینکه این هویت زمان‌بر است، اما تغییر و تحول آن می‌تواند خیلی سریع رخ دهد. یکی از عوامل ایـــن تغییرات، سرعت بالای شهرنشینی، ساخت‌وسازهای شتابان و هجوم مهاجران به نواحی و محله‌های مختلف شهر است. البته با توجه به کالایی‌شدن فضای شهری و حاکمیت سرمایه در مکان‌گزینی مسکونی افراد، انتخاب محله‌ها بر اساس وضعیت اقتصادی صورت می‌گیرد. به همین دلیل، محله‌های با هویت‌های مختلفی شکل می‌گیرد. در این میان به دلیل اینکه محله‌های به نسبت قدیمی و با هویت شهر به سبب فرسوده بودن از کیفیت بالای کالبدی برخوردار نیستند، مقصد مهاجرانی قرار می‌گیرند که از بضاعت مالی چندانی برخوردار نیستند. محصول چنین فرایندی، فراموشی، زوال و انحطاط هویت اجتماعی محله‌ها در شهر تهران است.
چگونه می‌توان هویت شهری را که در سال‌های گذشته باغ‌ها و خانه‌های ویلایی و حیاط‌دار در آن نقش مهمی داشتند، با زندگی کنونی شهروندان که در آسمانخراش‌های عظیم آن را تجربه می‌کنند، احیا کرد؟
متأسفانه اقتصاد سرمایه‌داری بر زندگی ساکنان شهرها سایه افکنده است. شهرها بیش از اینکه محل آرامش و سکونت انسان‌ها باشند، عرصه تاخت و تاز سوداگران شده‌اند. هویت شهری، خانه باغ‌های ویلایی و حیاط‌دار زمانی می‌تواند وجود داشته باشد، که معیارهای اقتصادی و مالی در ایجاد مسکن و ساخت‌وساز دخالت چندانی نداشته باشند. رواج آسمان‌خراش‌ها و از بین رفتن باغ‌ها و خانه‌های ویلایی قدیمی از یک‌سو به سبب نیاز جمعیت فاقد مسکن برای برخورداری از حق مسکن است(در شرایطی که زمین کمیاب است) و از سوی دیگر، حاصل ارزش بالای ساخت و فروش هرمتر بنا است. تا زمانی که این ۲ عامل بر شهر استیلا داشته باشند، نمی‌توان خاطرات و هویت کالبدی گذشته را احیا کرد.
آیا تهران قدیم با تهران پس از ۱۴۰۰ که پیش روی ماست، تفاوت خواهد داشت؟
بله. بشر کنونی ۳ دوره سرمایه‌داری شامل دوره سرمایه‌داری کلاسیک، دوره سرمایه‌داری مدرنیستی (فوردیستی) و دوره پسامدرن (سرمایه‌داری شناختی ـ فرهنگی) را تجربه کرده است. این ۳ دوره نشان می‌دهد که سرمایه‌داری، تفوق خود را بر شهرها گسترانده است و هرچه به پیش می‌رود، سرمایه‌داری بیشتر و بیشتر بر شهرها حاکم می‌شود. تهران قدیم، حاصل دوره پیش سرمایه‌داری و یا شبه سرمایه‌داری است. در آن دوره هنوز آثار سرمایه‌داری بر شهر حاکم نبود و عناصر سنتی و تاریخی، جریان شهرنشینی را شکل می‌دادند. اما امروز پیرو تحولات درونی شهر تهران و نیز تأثیرپذیری از جهانی شدن اقتصاد، روز به روز از گذشته تاریخی فاصله می‌گیرد.
از دیدگاه شما تهران در آینده چگونه ترسیم شده است و آیا می‌توان هویت‌های تهران قدیم مانند معماری، سبک زندگی، معیارهای توسعه و شهرسازی را در آن حفظ کرد؟
از ســـــوی مدیریت شهری، اقدامات شایسته‌ای برای افزایش مشارکت، افزایش سطح خدمات و رفاه شهری صورت گرفته است اما سرعت این اقدامات بسیار کم‌تر از شتاب تغییرات است. تنها در صورتی می‌توان هویت تاریخی تهران را حفظ کرد که راه‌حل سومی بین سنت و مدرنیته در تهران یافت مانند نظریه راه سوم «آنتونی گیدنز» تا از فشارهای سرمایه‌داری کاسته شود و هویت بومی، فرصتی برای عرض اندام پیدا کنند. امروزه براساس آمارها دیده می‌شود که مسکن در تهران و بسیاری از شهرهای کشور، تنها با اهداف اقتصادی و بدون توجه به نیازهای انسان شهری ساخته می‌شود. بنا بر تحلیل «فوکو»، در سرمایه‌داری مدرنیستی، ۲ عامل دانش و قدرت، فضای شهری را می‌سازند. در واقع، دانش در خدمت قدرت و قدرت راه ساخت فضا است. فضای شهر برآمده از این رویکرد، فضایی بی‌هویت و فاقد ارزش‌های انسانی است.
در این زمینه، تهران در سال‌های آینده شاهد چه تغییراتی خواهد بود؟
به نظر می‌رسد، با بالا رفتن سطح آگاهی شهروندان از جایگاه خود و نیز جایگاه مدیریت شهری، چشمه‌های امید بسیاری برای نسل امروز گشوده شده است. شکل‌گیری انجمن‌ها و نهادی مردمی، پویش‌ها، کمپین‌ها و اقدامات خودجوش، حفظ محیط‌زیستی، مبارزه با بی‌خانمانی، حقوق کودکان کار، مشارکت در امور شهری، مطالبه‌گری از مدیران، شکل‌گیری بوستان‌های جنسیتی، حضور زنان در جامعه و... و. از جمله اقداماتی است که هویت متفاوتی برای تهران رقم خواهد زد. هویتی که متفاوت از هویت سنتی و مدرن است. با توجه به اینکه این اقدامات بیشتر منفعت عموم جامعه را در نظر می‌گیرد، می‌توان انتظار داشت که تغییرات مثبت باشند.
- شهر ایده‌آل چه ویژگی‌هایی دارد؟
نوذرپور معتقد است ایجاد فضاهای عمومی برای حضور اجتماعات مردمی، تعامل و گفت‌وگوی آنان و شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی از ویژگی‌های شهرایده آل است که افزایش سرمایه اجتماعی و مشارکت مردم در اداره شهر و توسعه شهری را به همراه خواهد داشت. او می‌گوید: «در این مسیر، فضاهای عمومی شهری که در اختیار کارگاه‌های عمرانی و ساختمانی بوده، پس گرفته می‌شود. ایجاد گذر فرهنگی «تاراز» در شمال دریاچه «شهدای خلیج‌فارس» در منطقه ۲۲ در این راستا قابل ارزیابی است. شهر سبز با شکل‌گیری بوستان‌ها و فضاهای سبز و تلاش برای پایداری آن، از جمله عملکردهای مثبت این دوره از مدیریت شهری است.
احیای بوستان جنگلی «چیتگر» با حفظ و مراقبت از آن و نیز رفع کم و کاستی و پرکردن بخش‌های تخریب شده در سالیان گذشته و به تازگی تبدیل پادگان «۰۶ ارتش» و ایجاد بوستانی بزرگ‌تر از بوستان «ملت»، یکی از مختصات شهر آرمانی شهردار است.» نوذرپور شهر انسان محور را شهر مطلوب می‌داند و می‌گوید: «شهری انسان‌محور و نیز استفاده از مدل‌های حمل‌ونقلی پاک مانند دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی و گسترش حمل‌ونقل عمومی به گونه‌ای که خودروهای شخصی حضور حداقلی در شهر را داشته باشند؛ شهری که عرصه‌های عمومی، خالی از ماشین شوند و به‌جای اینکه ماشین‌ها عرصه را بر شهر تنگ کرده باشند، شهر در اختیار انسان‌ها با پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری قرار گیرد؛ حذف خودرو از بوستان جنگلی چیتگر منطقه ۲۲ و در اختیار گذاشتن آن برای خانواده‌ها، ورزشکارها، کودکان و بانوان در نتیجه این رویکرد و این نگاه است.
شهر، فارغ از آلودگی‌های زیست‌محیطی با کاهش پسماند، تفکیک از مبدأ و بازیافت مواد و انرژی از آن و به‌عبارت دیگر، شهر پاک از ویژگی‌های شهر آرمانی است که طرح «کاپ» در منطقه ۲۲ به این منظور اجرایی شده است. نظافت، پاکیزگی و رفت و روب معابر و حذف مخازن پسماند از شهر، تمیزی و سلامت شهری را به ارمغان دارد. شهر هوشمند و دانش‌بنیان، مبتنی بر دستاوردهای علمی و فن‌آوری‌های هوشمندانه از ویژگی‌های دیگر شهر مطلوب است. شهر تهران، شهری بین‌المللی است و باید با شهرهای دیگر دنیا ارتباط فعال و مؤثر داشته باشد. دیپلماسی شهری از رویکردهای مورد توجه شهردار تهران است. این ویژگی در ایام فراگیری «کرونا»، بیشتر مشخص شد و درباره سایر مسائل بین‌المللی که شهرها با آن دست به گریبانند، این مسیر باید ادامه یابد و شهرها در ارتباط با یکدیگر همدلی را تجربه کنند.»