اما تنها در این ماه نباید به تولید آثاری اکتفا کرد که قرار است شیوه‌های خوردن و انرژی‌رساندن به بدن، ساعات خوابیدن و تنوع غذا و آش و شله‌زرد و... را مورد توجه قرار دهد، بلکه قرار است خارج از این فضاها به رسالت این ماه و حتی امساک در خوردن غذا بیشتر توجه داشت. مثال می‌زنم؛ یک مجری، یک مهمان که کارشناس برنامه است یعنی یا دکتر تغذیه است یا دکتر متخصص گوارش و از فواید خوردن و چگونه انرژی‌رساندن به بدن صحبت می‌کند. دو کانال دیگر در یک برنامه خانوادگی از شیوه‌های پخت غذا توسط خانم‌ها در ماه رمضان می‌گویند و خانم روانشناس دیگری را به عنوان کارشناس در برنامه دعوت کرده‌اند تا از بعد روانی مسأله خوردن را مورد توجه و بحث قرار دهد. همان موقع کانال دیگری در حال نشان دادن سفره افطار با غذاهای هفت‌رنگ است و غذا و پیازداغ آشی که وسوسه‌انگیز است یا گزارشی از چگونگی تهیه زولبیا و بامیه و باقلوا و مسقطی و... . نظر برنامه‌سازان و تهیه‌کنندگان درباره این قضیه جالب و خواندنی است. شاید از نظر شما کمی پیش‌پا‌افتاده به نظر آید اما «حسین حقگو» یکی از برنامه‌سازان باتجربه تلویزیون که اکنون در شبکه چهار برنامه «ماه آسمونی» را ویژه افطار دارد و همین‌طور سالهای گذشته، برنامه «ضیافت نور» را از شبکه4 داشت، پیشنهاد می‌دهد که این سوژه باید مد نظر مدیران شبکه قرار بگیرد تا در جلساتی که برای تهیه و تولید برنامه در شبکه‌ها برقرار می‌شود، مطرح و به آن پرداخته شود. در هر حال این هم یک سوژه‌ای است. اما درباره این برنامه‌ساز و ساخت برنامه‌هایش برای شبکه4 باید در همین شبکه توجه داشت چون اگر شبکه‌ها را تقسیم کردیم پس باید برنامه‌هایی براساس مخاطبان آن شبکه‌ها بسازیم. حقگو می‌گوید: «با توجه به اینکه شبکه‌های دیگر، برنامههای داستانی می‌سازند در این شبکه ما باید برنامه مستند و ترکیبی داشته باشیم و من سعی کردم در این دو برنامه‌ای که داشتم، از جهت تنوع و همین‌طور انتخاب کارشناسان، متفاوت باشد. اما جدا از این قضیه که بیشتر برنامههای این ماه از فواید خوردن می‌گویند و چگونگی انرژی‌رساندن به بدن، برعکس آن از فواید نخوردن هیچ نمی‌گویند. حقگو در این باره می‌گوید: « خیلی بحث جالبی نیست. بحث خوردن و نخوردن را درباره‌اش فکر نکردم چون بیشتر برنامه‌سازها و از جمله خود من در این ماه تلاش داریم برنامه‌هایی بسازیم که به جای اینکه تغذیه جسم باشد به تغذیه روح بپردازد ». چه درست و به‌جا پیامبر اکرم(ص) می‌گوید: «رمضان ماه بهار قرآن است؛ در این ماه بیشتر قرآن بخوانید»؛ آن هم به خاطر تزکیه روح و دوری از تن‌پروری و نزدیکی به خدا. اما امیرحسین خرمشاهی سابقه 8سالهای در تهیه و تولید برنامه به مناسبت‌های مختلف اجتماعی و معارفی در تلویزیون دارد. او تاکنون برنامه‌هایی چون «هر غروب یک پنجره»، «صبح و رمضان» و «میعاد شبانه» را داشته و اکنون نیز برنامه ویژه افطار، «نان و ریحان» را دارد. او جدا از صحبت درباره برنامه‌سازی در این ماه و فواید خوردن و نخوردن، بیشتر درباره ساده‌بودن فضای برنامههای ویژه افطار یا ویژه ماه رمضان می‌گوید و اشاره دارد به اینکه موسیقی هر یک از مناطق کشو ما پر از مضامین عرفانی است و هیچ‌کدام از شعرای ما از موسیقی جدا نبودند و شعرا کلامی که می‌گفتند نت بوده اما چه خوب که ما با استفاده از موسیقی فولکوریک خراسان، لرستان، جنوب و گیلکی و... بتوانیم آن حس خوب و ارتباط نزدیک را با مخاطبان برقرار کنیم».
خرمشاهی ادامه می‌دهد: «هیچ اشکالی ندارد که در عین حال، ما هم مضامین مربوط به ماه رمضان را داشته باشیم و همین‌طور معنا و مفهوم عرفان و فرهنگ هم در آن رعایت شود؛ مثل «نان و ریحان»که ما تلاش کردیم موقعیت اجتماعی را بستری برای گپ و گفت‌وگوی معارفی کنیم یا به نوعی در موضوعات معارفی به دنبال مصادیق آن در اجتماع باشیم». خرمشاهی درباره ساخت برنامه‌ای جهت بیان فواید نخوردن در میان مخاطبان روزه‌دار گفت: «من زیاد با حرف شما موافق نیستم، چون هیچ حدیثی را هم ندیدم که صرف خوردن در آن مطرح باشد. ماه رمضان را می‌توانیم از این جنبه نگاه کنیم که درباره خوراک روحی صحبت شود نه خوراک زمینی که جای این‌گونه برنامه‌ها در برنامههای خانواده است. من به عنوان یک برنامه‌ساز اجتماعی و معارفی می‌گویم که ما باید جشن رمضان را جشن رمضان ببینیم. ما در فرهنگ خودمان موضوعات شادی داریم که اگر اینها را با موضوعات معنوی همراه کنیم می‌توانیم برنامه‌ای پرمحتوا داشته باشیم که غذای روحی خوبی برای بیننده‌ها باشد». تهیه‌کننده نان و ریحان افزود: «تمام مضامین معارفی ما پر از احادیثی است که در چند مورد خاص خلاصه شده‌اند؛ مثل زندگی‌های اجتماعی، خانوادگی، همسایگی و... و اینها همه لازم و ملزوم ما در زندگی هستند و می‌تواند به جای بحث خوردن یا چه چیزی نخوردن، به این مفاهیم توجه شود؛ البته با استفاده از فضایی شاد و فولکوریک».
«نان و ریحان» اکنون این فضای شاد و فولکوریک را ندارد؛ شاید ساخت یک برنامه‌ای ویژه ماه رمضان برای تهیه‌کننده‌اش نباید خارج از فضاهای معمول برنامه‌سازی در این ماه باشد که این خودش یکی از مشکلات برنامه‌سازی است. اما به فرض که چنین باشد، «ماه آسمونی» به گفته حسین حقگو در سال گذشته با موسیقی همراه نبوده، اما امسال هم در تیتراژ برنامه و هم بخشی از برنامه را موسیقی به خودش اختصاص داده است و حسام‌الدین سراج برای آن برنامه می‌خواند. در هر حال استفاده از موسیقی نیز در برنامههای ما کاربردهای دیگری دارد؛ آن هم بر اساس فرهنگ ما، به طوری که در کشورهای اسلامی و حتی عربی، موسیقی در این ماه استفاده می‌شود.
ما عید نوروز را عید می‌دانیم اما آنها عید فطر را عید اصلی خود می‌دانند و آن را شادتر برگزار می‌کنند. از نظر مسعود یمینی تهیه‌کننده برنامه «خانه مهر» برنامه‌ای که مخصوص افطار و ویژه ماه رمضان است باید برنامه خاص‌تری باشد؛ آن هم براساس تعریف ما از هر شبکه و مخاطبین آن. مسعود یمینی در ادامه می‌گوید: «جدا از اینکه برنامههای این ماه از رنگ و لعاب خاصی برخوردار نیستند، حتی کارگردانان و برنامه‌سازان نیز کمتر برای دکور در رنگ و حجم و تنوع خاص این برنامه‌ها تلاش می‌کنند؛ تنها برای اینکه هزینه سنگینی برایشان نداشته باشد». او در پاسخ ما درباره این سؤال که برنامه‌ای با فواید نخوردن ساخته شود، چنین جواب داد: «من در سالهای گذشته وقتی جشن رمضان پخش شد خیلی از آن راضی بودم؛ برای اینکه اولین برنامه‌ای بود که قرار بود این ماه را جشن بگیرد و به جای اینکه ما همه چیز را برای خود بخواهیم، این برنامه نشان داد که همه چیز را برای همسایه هم بخواهیم. همین‌طور محمد نوری‌زاد برنامه‌ای داشت به نام «شبانه». در این برنامه خیلی جالب بود که دوربین را به نقاط دورافتاده برده بودند و یکی از پاره فرهنگ‌ها این بود که در این ماه مردم دورهم جمع می‌شوند و سنتی بود که در یک کوزه دهان تنگ هر کس با مشت دستش را داخل کوزه می‌کرد و درمی‌آورد. در این حال کسی نمی‌دانست چه کسی پول می‌گذارد و چه کسی نیازمند است و پول برمی‌دارد.» یمینی این شیوه را بازی خوبی می‌داند مثل گل یا پوچ. اما الان در برنامه‌هایمان فقر و بدبختی و فلاکت را نشان می‌دهیم. دقت کنید امسال شما در برنامه جشن رمضان چه تفاوت محسوسی نسبت به سالهای گذشته دیدید، دوربین روی کرین است. محتوی، مجری و دو تا خواننده. با همان قالب و فضا. یعنی شاید این تنهاترین راه برای ساخت یک برنامه ساده است. یک سالن بزرگ با یک عده جمعیت زیاد، یا اینکه در شبکه‌ای دیگر دو تا پیرمرد داخل یک مسجد چرت می‌زنند و یک جوان آن طرف نشسته و دوربین هم یک لانگ شات از آنها نشان می‌دهد، این شیوه ضد تبلیغ است، چون آن تصویر نه نور تنظیم‌شده‌ای دارد و نه کادربندی و هم اینکه می‌تواند تبلیغ نادرستی از مکان مذهبی مسلمانان داشته باشد، چه خوب که در برنامه‌سازی‌هایمان به این گونه موارد هم توجه کنیم.
«علی حجازی» یکی دیگر از برنامه سازان با سابقه تلویزیون از ابتدا تکلیف خود را با سؤال ما مشخص می‌کند. او می‌گوید: «من تا حالا چنین برنامه‌هایی نساختم که درباره خوردن و نخوردن صحبت کند، مثلاً من برنامه «تا سپیده» را دارم که این برنامه آنقدر فضای سنگینی دارد که شاید کمی نیاز به تلطیف کردن هم داشته باشد، به نظر من هر برنامه شادی باید زمان و موقعیت آن مد نظر قرار گیرد». حجازی بیش از این چیزی نمی‌گوید، اما کیوان بخشی تهیه‌کننده برنامه تا مهر، میعاد شبانه، گلچین شبانه و... می‌گوید: «برنامه‌سازی نوعی رابطه مستقیم با مخاطب دارد و یکی از طبیعی‌ترین سیاست‌های آن جذب مخاطب است. حالا چه در ایام مذهبی باشد چه غیرمذهبی، اما تنها تفاوتش این است که ممکن است در این ماه مخاطب بیشتری داشته باشد و هرنوع گروه سنی را شامل شود.» بخشی تأکید بر برنامه‌سازی در حال و فضای خاص خودش را دارد و در پاسخ به این سؤال که آیا شما به عنوان برنامه‌ساز به فکر ساخت برنامه‌ای افتاده‌اید که از فواید نخوردن بگوید؟ گفت: «اگر ساعت برنامه‌سازی مد نظر قرار گیرد دیگر می‌دانیم برای مخاطب 10 صبح باید از نخوردن‌‌ها بگوییم و نزدیک افطار و برای بعد از آن، نوعی دیگر با مخاطب ارتباط برقرار کنیم.» تهیه‌کننده حوض فیروزه با اشاره به اینکه بیشتر برنامه‌هایش در ساعات 11، 12 و یک شب پخش می‌شده گفت: «من سعی کردم در برنامه‌هایم از این فاکتورها استفاده نکنم و البته نمی‌توانم فکر این هم باشم که برنامه‌ها این گونه سیاستگذاری را نداشته باشند. اما اگر در این ماه سعی شود که برنامه‌سازان، موسیقی و ملودی شادی را طراحی کنند که در عین سادگی، مخاطب را به تفکر وادارد و به قول معروف شادی ماندگاری داشته باشد، با مخاطب بیشتر ارتباط برقرار می‌کند.» بخشی که تحصیلکرده کارگردانی و فیلمسازی است، می‌گوید که در برنامه‌هایش تاکنون به محدودیت استفاده از موسیقی برنخورده است، چون براساس چارچوب ذهنی پیش می‌رود که ناشی از نگاه متفاوت او به رسانه است.
محمد قنبری که صبح به خیر ایران، کیمیا و ... را تهیه کرده است و به عنوان تهیه‌کننده و برنامه‌ساز در شبکه قرآن نیز تجربه ساخت برنامه دارد، معتقد است که برنامه‌سازی در این ماه بستر مناسبی را برای مطرح کردن مضامین معنوی دارد. قنبری با اشاره به برنامه کیمیا که براساس اصول دین(نبوت، امامت، توحید، معاد و عدل) ساخته شده بود و بازخورد خوبی میان مخاطبان داشت، افزود: «به نظر من صحبت‌کردن درباره فواید نخوردن و اینکه باید طی 11 ماه، یک ماه به معده استراحت داد، بحثی پیش پاافتاده است که زیاد به آن علاقه ندارم و فکر می‌کنم که باید در یک برنامه پزشکی بهتر جواب بدهد.»
قنبری به نکته خوبی هم اشاره دارد و آن اینکه بحث فواید نخوردن نه تنها در یک ماه خاص مثل رمضان بلکه در تمام طول سال باید به آن پرداخته شود؛ چیزی که علی زاهدی و داود نجفی نیز با آن متفق‌القول هستند. زاهدی تهیه‌کننده کوله‌پشتی و جزر و مد به عدم تفاوت و تنوع در برنامههای هر ساله در این ماه اشاره دارد و می‌گوید: «اینکه شما اشاره دارید در برنامه‌ها بیشتر تأکید به چه چیز خوردن و چگونه خوردن است، فکر کنم دیگر زمان خودش را از دست داده است و باید برنامههای جدیدی با قالب جدید‌تری ارائه دهیم.» از علی زاهدی تهیه‌کننده جزر و مد می‌پرسم که چرا برنامه‌سازان و تهیه‌کننده‌ها کمتر به فکر ساخت برنامه‌ای با قالب‌بندی دیگری هستند، او می‌گوید: «خب، برای اینکه ساده‌تر و ارزان‌تر تمام می‌شود تا اینکه یک برنامه‌ساز بخواهد کلاً قالب برنامه و محتوی و فرم آن را تغییر دهد.» آن وقت تکلیف مخاطب چیست؟ زاهدی پاسخ می‌دهد: «قهر می‌کند و از جلو تلویزیون بلند می‌شود یا اینکه تلویزیون را خاموش می‌کند.»
او قرار است خود نیز اول قالب برنامه خود را تغییر دهد و این نوید را داد که از سال دیگر نه از کوله‌پشتی خبری هست و نه از جزر و مد. او قرار است برنامه‌ای خارج از این فضاها بسازد. در پایان جالب است بدانید که هر کدام از برنامه‌سازان و تهیه‌کنندگان به این امر واقف هستند که برنامه‌ها در یک قالب مشخص ساخته می‌شوند بدون اینکه هر ساله با تغییری خاص روبه‌رو باشند، اما مجدداً هر ساله از همان قانون هم پیروی می‌کنند.
داود نجفی، تهیه‌کننده آفتاب شرقی می‌گوید: «مثل اینکه ساخت برنامه در هر شبکه به شکل قانون است، در صورتی که ما می‌توانیم در سه شبکه برنامه داشته باشیم آن هم برنامههای خوبی باشد به جای اینکه در هر 5 شبکه برنامه داشته باشیم و هیچ تازگی در آنها وجود نداشته باشد.» نجفی ادامه می‌دهد: «در این ماه چه مخاطبان، چه برنامه‌سازان و چه مجریان حال و هوای دیگری دارند و پخش برنامههای این ماه می‌تواند حس و حال این ماه را نیز برای آنها به ارمغان داشته باشد.» این تهیه‌کننده در برنامه آفتاب شرقی با نزدیکی به این ماه جهت القای تغذیه معنوی، برای مخاطب مسابقه ختم قرآن را از طریق تلویزیون راه‌اندازی کرده است تا هر مخاطب با خواندن یک صفحه از پیش تعیین شده از ثواب معنوی این ماه برخوردار شود. اکنون نجفی به عنوان یک بیننده از برنامههای ترکیبی این ماه راضی نیست و می‌گوید: «نمونه بارز آن برنامه جشن رمضان بود که در سالهای اولیه شیرینی خاصی داشت اما حالا دیگر مخاطبان به اشباع رسیده‌اند.» نجفی ادامه می‌دهد: «قرار بود شورای عالی معارف برای برنامه‌سازان دسته‌بندی کند که هر برنامه‌ساز در هر شبکه چه برنامه‌ای با چه ویژگی بسازد، اما مثل اینکه امسال موفق نبوده‌اند، چون ما شورای طرح برنامه نداریم، به همین خاطر من هم سعی می‌کنم اگر قرار است برنامه‌ای بسازم برنامه‌ای باشد که ابتدا به خودم بچسبد و وقتی به من به عنوان بیننده نچسبد، مسلم است که به بیننده هم نمی‌چسبد.»
تاریخ انتشار: ۱۹ مهر ۱۳۸۵ - ۱۷:۵۹
مریم درستانی: آثار مناسبتی در فرهنگ ما ایرانی‌ها حرف اول را می‌زنند و شاید جزو پرمخاطب‌ترین آثار هرساله رسانه‌های ما باشند و این سهم در خصوص ماه مبارک رمضان بیشتر است.