همشهری آنلاین_مژگان مهرابی: مکان‌هایی بودند که به غیر از نظافت و پاکیزگی پاتوق خوبی برای خبر گرفتن اهالی ازهم محسوب می‌شدند. صاحبان حمام‌ها از کوچک و بزرگ محله را می‌شناختند و از حالشان مطلع می‌شدند. اگر کسی گره به کارش می‌افتاد یا مشکلی برایش پیش می‌آمد حمام جایی می‌شد برای دستگیری و کمک‌رسانی.
البته رسم‌های زیباتری هم در حمام شکل می‌گرفت که وجودشان دلیلی بود تا همسایه‌ها در شادی و غم هم شرکت کنند. مثل حمام دامادی، جشن ۱۰ روزه نوزاد، جواب کردن لباس سیاه فرد عزادار و... و. اما با آمدن گاز شهری و داغ شدن حمام خانه‌ها، گرمابه‌های عمومی رفته رفته مشتری‌های خود را از دست دادند و کارشان به جایی رسید که از ۱۲۰۰ گرمابه شهر در حال حاضر کمتر از ۵۰ گرمابه باقی مانده است، البته به جز اندکی از آنها اغلب‌شان یا نیمه فعالند یا متروکه.
هرچه هست این مکان‌های عمومی سرمایه‌های شهر محسوب می‌شوند و به دلیل ظرفیت بالایی که دارند، می‌تواند گزینه خوبی برای افزایش سرانه‌های ورزشی یا فرهنگی محله‌ها باشند. به‌خصوص محله‌های شرق تهران که بعضی‌شان با فقر سرانه فضای سبز یا ورزشگاه دست و پنجه نرم می‌کنند. طبق آمار به دست آمده در حدود ۲۰ گرمابه از ۲۵ گرمابه مناطق ۴، ۸، ۱۳، ۱۴ و ۱۵ کارایی ندارند و به‌صورت متروکه درآمده‌اند. اینکه آیا می‌شود آنها را برای توسعه سرانه‌ها تغییر کاربری داد موضوع گزارش ماست.
- منطقه ۴ گرمابه متروکه ندارد!
در منطقه ۴ که وسعت زیادی دارد، فقط ۲ گرمابه فعال است. یکی گرمابه جاوید که قدمت ۶۲ ساله دارد و دیگری گرمابه بت‌شکن که با ۵۰ سال قدمت همچنان سرپاست. باقی گرمابه‌ها تغییر کاربری داده و طبق صحبت‌های معتمدان محله‌ها، حمام متروکه‌ای در این منطقه دیده نمی‌شود.
«فرهاد صادقی» دبیر محله گلشن در این‌باره می‌گوید: «محله گلشن چند حمام عمومی داشت که با بی‌رونقی کسب و کار، اغلب‌شان تغییر کاربری داده و تنها ۲ حمام باقی مانده است. ۲ ـ ۳ سال پیش، ۲ گرمابه در خیابان بهشت تخریب و تبدیل به تالار عروسی شد. یکی هم در خیابان ۲۱۶ بود که صاحبش آن را به مجتمع مسکونی تبدیل کرد.
در بلوار پروین هم حمامی بود که خراب کردند و به جای آن تالار پردیسان ساختند.» او به موضوع مهمی اشاره می‌کند و اینکه در صورت نبود گرمابه عمومی، اگر مسافری نیاز به استحمام داشته باشد یا شهروندی آبگرمکن خانه‌اش خراب شده باشد باید کجا برود؟ صادقی ادامه می‌دهد: «البته پای صحبت مالکان حمام بنشینی آنها هم مشکلات زیادی دارند. ۱۰ ـ ۲۰ مشتری هزینه آب و برق‌شان را هم تأمین نمی‌کند. ناچارند ملک را بفروشند یا آپارتمان بسازند. اینجا باید سازمان‌های شهری متولی شوند تا گرمابه‌ها با توجه به نیاز محله تغییر کاربری دهد. به‌طور مثال در محله‌ها سرانه فضای سبز ۷درصد است. این کمبودها می‌تواند با تبدیل گرمابه به بوستان جبران شود.»
- تبدیل گرمابه به مجتمع‌های مسکونی
فرهادی سرزدن به گرمابه «بت‌شکن» را پیشنهاد می‌دهد. گرمابه در خیابان زهدی قرار دارد. به دیوار زهوار دررفته حمام طنابی آویزان و لنگ‌های قرمز رنگ به آن آویزان است. داخل حمام و پشت دخل «حسین زارع» صاحب گرمابه همان‌طور که دست خود را زیر چانه زده، در افکار خود سیر می‌کند. روی پیشخوان چند شامپوی خمره‌ای وجود دارد و در یک کاسه هم سفیداب.
درست مثل دوران گذشته. اما در حوض آبی رنگی که میان حمام است نه آبی دیده می‌شود و نه شیشه نوشابه‌ای که به لطف آب حوض خنک شده باشد. زارع از شرایط فعلی راضی نیست و می‌گوید: «زمانی که حمام را ساختم محله گلشن هیچ‌گونه امکاناتی نداشت. روزی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ نفر اینجا می‌آمدند. گاهی پیش می‌آمد مشتری‌ها چند ساعت منتظر خالی شدن حمام نمره می‌شدند.
اما حالا این‌قدر تعدادشان کم شده که شاید به ۲۰ نفر هم نرسد. همه‌شان هم کارگر ساختمانی هستند.» او علاقه زیادی به کارش دارد و برای نگهداشتنش چاره‌ای ندارد جز اینکه شرایط حاکم را تحمل کند. او ادامه می‌دهد: «اتحادیه گرمابه‌داران هزینه حمام را ۲۵ هزار تومان تعیین کرده اما من ۱۷ هزار تومان می‌گیرم. قشر کارگر به اینجا می‌آیند و دلم نمی‌خواهد کسی به عسرت بیفتد.» حمام دیگری که در حال حاضر فعال است در خیابان هنگام قرار دارد و سال ساخت آن به ۱۳۳۸ برمی‌گردد. صاحب آن هم از قرار معلوم خیال ندارد در این مکان عمومی را ببندد.
«رضا شیخ‌زاده» یکی از اهالی محله حکیمیه به حمام بدون استفاده محله‌اش اشاره می‌کند: «در محله حکیمیه هم یک حمام است که قدمت زیادی ندارد. اما به دلیل بی‌رونقی صاحبش برای تغییر کاربری آن اقدام کرده است. این‌طور که من شنیدم می‌خواهد آن را تبدیل به مجتمع مسکونی کند. این در حالی است که محله حکیمیه روز به روز جمعیتش زیاد می‌شود بدون آنکه امکانات رفاهی لازم برای شهروندان در نظر گرفته شود. ای کاش می‌شد مسئولان شهری یا ارگان‌های فرهنگی این مکان را به کتابخانه یا یک مرکز علمی تبدیل می‌کردند.» با گشت‌وگذار در منطقه ۴، آنچه دستگیرمان می‌شود اینکه در این منطقه حمام متروکه‌ای وجود ندارد و همه آنها به فضای مسکونی تغییر کاربری داده‌اند.
- وعده‌ای که محقق نشد
بیشتر وسعت منطقه ۸ را بافت مسکونی تشکیل داده و به غیر از راسته بازار میدان هفت‌حوض در آن مکان صنعتی یا نظامی وجود ندارد. از این‌رو به رغم وسعت کم، هر محله آن چند گرمابه عمومی داشته که به مرور زمان از تعدادشان کاسته شده و خیلی‌شان به مجتمع‌های تجاری و مسکونی تغییر کاربری داده‌اند. البته در حال حاضر ۲ حمام فعال دارد.
یکی حمام مدائن واقع در خیابان مدائن که برای سنگ شور شدن شلوار جین اجاره داده شده است و دیگری حمام مرمر در محله وحیدیه که به تعداد انگشتان دست مشتری دارد. «محمدباقر معصومی» دبیر شورایاری محله وحیدیه درباره حمام مرمر می‌گوید: «از نسل گرمابه‌های قدیمی فقط حمام مرمر مانده که هنوز فعال است. این حمام در سال ۱۳۳۵ ساخته شده و این‌طور که اهالی می‌گویند آن را حاج مروت معمار بنا کرده است. یکی ۲ سال پیش شهرداری می‌خواست آن را بخرد و بخشی از آن را به سوله بحران و بخش دیگری را به بوستان تبدیل کند. اما این طرح در حد حرف باقی ماند.»
- جبران کمبود سرانه آموزشی با احیای گرمابه‌ها
در خیابان گلستان، حمام دیگری به چشم می‌خورد که ظاهر فرسوده‌ای ندارد اما از قرار معلوم این هم به دلیل کسادی کار بسته شده است. «هاجر دین محمدی» معلم بازنشسته خیابان هلال‌احمر می‌گوید: «گرمابه‌ها به دلیل وسعت فضایی که دارند بهترین گزینه برای افزایش سرانه‌های فرهنگی هستند. ما در بعضی از محله‌ها با کمبود مدرسه مواجه هستیم. این گرمابه‌ها می‌تواند به مجتمع‌های آموزشی تبدیل شود.
البته احیای گرمابه‌ها تنها به دست شهرداری صورت نمی‌گیرد و اگر دیگر نهادهای دولتی و فرهنگی قدم به میان بگذارند می‌توانند گام مؤثری در این زمینه بردارند. این کار عزم جمعی می‌طلبد.» او در ادامه به حمام کسری در محله لشکر اشاره می‌کند که تبدیل به مخروبه شده است. دین محمدی می‌افزاید: «حمام‌های متروکه یا مخروبه عامل مؤثری در افزایش جرائم و تخلفات اخلاقی دارد. در واقع مکان مناسبی برای تجمع معتادان به شمار می‌آیند.»
بیشترین گرمابه‌های متروکه شرق پایتخت در منطقه ۱۴
طبق آمار اتحادیه گرمابه‌داران، بیشترین گرمابه‌های عمومی شرق تهران در منطقه ۱۴ وجود داشته و دلیلش قنات‌هایی است که از این محدوده عبور می‌کرده است. البته از آن همه گرمابه اندکی باقی مانده است که با بررسی‌هایی که انجام داده‌ایم اغلب متروکه هستند. حمام اسلامی شرق، حمام جاویدان، حمام نبرد و... و. . که هر کدام‌شان سرمایه خاک افتاده‌ای هستند و با تغییر کاربری‌شان می‌توانند به آبادانی محله کمک کنند. «علی شاهسون» از کاسبان محله شاهد به وضع بد حمام نبرد اشاره می‌کند. او می‌گوید: «این حمام سال‌هاست به این حال افتاده است. پنجره‌های شکسته و دیوار فرسودگی باعث دلزدگی اهالی محله شده است. البته بعضی هم می‌گویند بخشی از حمام را فعال نگه داشته‌اند. صحت و سقم این موضوع را نمی‌دانم.»
- تخلف ارز دیجیتالی در حمام متروکه
حمام اسلامی شرق در خیابان شیردم هم همین وضعیت را دارد. البته بعضی از کاسبان محله معتقدند اقدامات غیرمرتبط هم در آن انجام می‌شود. «اسدالله معینی» در این خیابان مغازه خیاطی دارد. می‌گوید: «شب‌ها معمولاً این اتفاق می‌افتد. بعضی از افراد بی‌مبالات از در پشتی حمام وارد شده و اقدام به کشیدن موادمخدر می‌کنند و گاهی هم سر و صدا راه می‌اندازند.
دبیر شورایاری محله و جمعی از معتمدان این موضوع را پیگیری و به گوش مسئولان رسانده‌اند. رایزنی‌هایی هم انجام شده و حالا وعده دادند مسئولان شهری گرمابه را خریداری کرده و تبدیل به بوستان کنند.» حمام دیگری که خرابی آن توی ذوق می‌کند و چهره محله را نازیبا کرده، حمام جاویدان است. این حمام در تقاطع خیابان نبی اکرم با شاه‌آبادی قرار دارد و داخل آن پر از ضایعاتی است که ظاهراً به هیچ‌کاری نمی‌آید. ملک ورثه‌ای بوده و دلیل متروکه ماندنش هم همین است. مصداق گرمابه‌های رها شده در منطقه ۱۴ زیاد است. نمونه دیگرش گرمابه‌ای در بلوار ابوذر است که به دلیل فعالیت ارزی دیجیتال از سوی متخلفان توسط نیروی انتظامی کلانتری ۱۳۲ شناسایی شده است.
- طمع مالکان و جیب خالی مسئولان شهری
محله‌های قدیمی منطقه ۱۴ با معضل حمام‌های متروکه بیشتر روبه‌رو هستند. «جواد سبک پا» در این‌باره می‌گوید: «محله‌هایی که در بافت فرسوده هستند خانه‌هایشان ریزدانه و بدون پارکینگ است. از این‌رو با کمبود پارکینگ مواجه‌اند. حمامی در خیابان باغچه بیدی بود که پیشنهاد دادیم شهرداری آن را خریداری و به پارکینگ تبدیل کند. مدیران شهری اقدام هم کردند اما چون صاحب گرمابه بر سر قیمت با شهرداری به توافق نرسید موضوع کنسل شد و حالا ملک به مجتمع مسکونی تبدیل شده است.»
شاهانی، دبیر محله شیوا هم همین مشکل را دارد. او می‌گوید: «در محله شیوا ۲ گرمابه وجود داشت یکی تبدیل به بوستان شد و دیگری را هم رایزنی کردیم که به بوستان تغییر کاربری دهد اما مالک به دلیل سوددهی بیشتر ملک را واگذار نکرد.» در این گشت‌وگذارها به حمامی برخوردیم که ۲۰۰ سال دارد و در محله دولاب است. باعث تأسف است که این بنای تاریخی به زباله‌دانی تبدیل شده و کارایی ندارد.
- حمام‌های متروکه، پاتوق معتادان
در قسمت شرقی منطقه ۱۳ که بافتی نوساز دارد رد هیچ گرمابه عمومی پیدا نمی‌شود. اما در قسمت غربی منطقه تعداد انگشت‌شماری گرمابه عمومی دیده می‌شود که البته همه آنها متروکه هستند. «مرتضی احمدلو» از قدیمی‌های محله زاهدگیلانی می‌گوید: «محله‌های غرب منطقه به دلیل بافت فرسوده‌ای که دارند، آسیب خیزتر هستند.
برای همین وجود یک ورزشگاه یا زمین چمن می‌تواند کمک زیادی به کاهش آمار جرائم کند. به‌طور مثال در محله اسدی، یک گرمابه فرسوده و متروکه وجود دارد که دردسرهای زیادی برای اهالی درست کرده است. به غیر از جانوران موذی که از در و دیوار حمام بالا می‌روند، پاتوقی برای تخلف شده است. در خیابان مرتجایی شرقی هم همین‌طور. حمام را با خاک یکسان کرده‌اند و یک زمین بایر باقی مانده است. شب‌ها بعضی از شهروندان زباله‌های خود را در آن رها می‌کنند. این امر چهره محله را نازیبا کرده است. بارها درباره آن به مسئولان مربوطه تذکر داده‌ایم اما می‌گویند ملک شخصی است وکاری نمی‌توانیم بکنیم.
- کلام‌الله‌نظری، معاون شهرسازی و معماری منطقه ۱۳/شهرداری توان تملک داشته باشد گرمابه‌ها را خریداری می‌کند
شهروندان همیشه برای نظم‌پذیری شهر و اجابت خواست‌های شهری خود از شهرداری انتظار دارند. این امر اگرچه حق مسلم آنهاست اما باید متذکر شد، مدیریت شهری تا چه اندازه می‌تواند ورود کند.
«کلام‌الله‌نظری» معاون شهرسازی و معماری منطقه ۱۳ می‌گوید: «گرمابه‌های عمومی مثل بعضی از شغل‌هایی که در حال حاضر رایج نیستند، مجوز برای تغییر کاربری دارند از آن جا که مالک‌شان خصوصی است بنابراین ملک باید از سوی شهرداری یا هر ارگان دیگر خریداری شود. باید قراردادی مشترک بین مالک و شهرداری منعقد شود که برای مالک هم صرفه مالی داشته باشد. یا جایگزین زمین حمام زمین دیگری به او معرفی شود. در اینکه گرمابه‌ها سرمایه‌های مناسبی برای افزایش سرانه فضای سبز، فرهنگی و ورزشی هستند شکی نیست اما باید شهرداری توان خرید داشته باشد. اغلب گرمابه‌های متروکه در اختیار ورثه هستند و از این‌رو چون وضعیت نامعلومی دارد به حال خود رها شده‌اند.»
- حداقل زمین خاکی درست کنید
منطقه ۱۵ هم در برهه‌ای از زمان گرمابه‌های عمومی زیادی داشته و چرایی‌اش هم به کمی امکانات رفاهی و کم بودن وسع مالی شهروندان برمی‌گردد. البته تعداد گرمابه‌ها به اندازه منطقه ۱۴ نیست اما از دیگر مناطق شرق تهران بیشتر است. «نادر مهربانی» کاسب قدیمی محله شوش می‌گوید: «در این خیابان حمام‌های نوروزی، حاج عبدالله، مخملباف و شقاقی وجود داشت که البته هنوز هم هستند. حمام حاج عبدالله به قالیشویی تغییر کاربری داده است. حمام مخملباف هم انبار ضایعات شده است. البته بیشتر گرمابه‌های بسته شده به انباری تبدیل شده‌اند.» از قرار معلوم در محله مظاهری هم گرمابه متروکه‌ای وجود دارد که دردسرهای زیادی برای اهالی درست کرده است.
«محمود واشقانی» یکی از اهالی محله می‌گوید: «اجناس سرقتی معمولاً در این گرمابه‌ها پنهان می‌شود. اگر قرار است تغییر کاربری دهند که مالک اقدام کند اگر نه شهرداری فکری به حال این مکان‌ها کند. محله ما یک امکانات ورزشی ندارد. نمی‌خواهیم ورزشگاه درست کنید حداقل که می‌توانید آن را به زمین خاکی تبدیل کنید.» اینکه شهرداری گرمابه‌ها را تملک کند، درست اما باید متذکر شد که اغلب مالک‌ها قیمت‌های نجومی پیشنهاد می‌دهند که نه شهرداری و نه ارگان دیگری امکان تملک آنها را پیدا نمی‌کند. ماحصل این گزارش آنچه دستگیرمان می‌شود، آسیب زا بودن فضای گرمابه‌های متروکه است و اینکه می‌توانند به مکانی کارآمد تبدیل شوند اگر مسئولان شهری تدبیری جدی برای عملی شدن طرح بیندیشد.