همشهری آنلاین_شقایق عرفی‌نژاد: در طول قرن‌ها این عزاداری تغییر شکل می‌دهد و نوحه‌خوانی‌های متفاوت به وجود می‌آید که رفته‌رفته شکل گفت‌و گو و بنیان نمایشی پیدا می‌کند تا امروز که آن را به اسم تعزیه می‌شناسیم. اولین گزارش‌ها از تعزیه در دوران صفویه و در سفرنامه‌ها به دست ما رسیده و بعد از آن هم در دوره زندیه ادامه پیدا کرده است. اما در حکومت قاجارهاست که تعزیه شکل نهایی خود را پیدا می‌کند و به یکی از مهم‌ترین اشکال نمایش ایرانی تبدیل می‌شود و گونه‌های مختلفی پیدا می‌کند از جمله تعزیه یا، به تعبیر درست‌تر، شبیه مضحک. تهران پایتخت هم در روزهای محرم و حتی غیر از آن محل برگزاری تعزیه‌های زیادی است. در باره تعزیه در تهران قدیم با «داود فتحعلی‌بیگی»، استاد نمایش‌های آیینی و سنتی، صحبت کرده ایم.
داود فتحعلی بیگی می‌گوید نخستین نسخه‌ای از تعزیه که به ما رسیده است، مربوط به ۱۱۳۶ هجری قمری است که در باره غارت خیمه‌ها و حوادث بعد از شهادت امام حسین (ع) است: «این تاریخ البته مربوط به رونویسی از این تعزیه است و معلوم است که چند سالی جلوتر از آن سروده شده است و نسخه نویس اشاره کرده که سراینده این تعزیه ملامحمود واعظ خوانساری است. این نشان می‌دهد که در این تاریخ یعنی در زمان صفویه در منطقه اصفهان تعزیه وجود داشته است. هر چند بسط و گسترش امروزی را نداشته است. جلوتر از این زمان اخبار و اطلاعاتی مبنی بر وجود تعزیه در دست نداریم.»
- رواج تعزیه در تهران پایتخت
فتحعلی‌بیگی در باره شکل‌گیری تعزیه در تهران هم می‌گوید: «در تهران و منطقه ری زمینه‌هایی برای شبیه خوانی وجود داشته است. وقتی هم تهران پایتخت می‌شود، این هنر رواج بیشتری پیدا می‌کند. رفته‌رفته در اواخر قاجار گروهای حرفه‌ای تعزیه شکل می‌گیرد و در مناطق مختلف تعزیه اجرا می‌کنند. این کار حرفه آنها به حساب می‌آمده و فقط هم مختص روزهای محرم نبوده است.»
او از «هاشم فیاض» به عنوان یکی از تعزیه‌خوان‌های حرفه‌ای که پیش از ۱۳۰۰ خورشیدی متولد شده اسم می‌برد و از کتاب «روزشمار تعزیه به روایت هاشم فیاض» که چند سال پیش منتشر شده، مثال می‌آورد: «هاشم فیاض از مناطق مختلفی که در تهران یا اطراف آن تغزیه خوانده اسم برده است. این نشان می‌دهد که در تهران قدیم و اطراف آن تعزیه به چه شکل وجود داشته است. فیاض محله‌های زیادی در تهران را اسم برده که در اطرف تهران آن روزگار بوده‌اند و در آنها تعزیه دیده است. مثل شمیران، سولقان و فشم که روستا بوده‌اند. همین‌طور یوسف‌آباد که در شمال تهران بوده و شکل روستا داشته است.» او می‌گوید شبیه‌خوان‌ها در نقاط مشخصی تعزیه اجرا نمی‌کرده‌اند. آنها محله به محله می‌رفته‌اند و اجرا می‌کرده‌اند: «زمانی هم که خودم کودک بودم، می‌دیدم که در محله ما در خیابان قزوین که جزو محله‌های قدیمی تهران هم محسوب نمی‌شد، دسته‌های تعزیه شبیه‌خوانی می‌کردند.»
- از تعزیه سیار به تعزیه ثابت
تکیه‌های تهران یکی از محل‌های ثابت برای اجرای شبیه‌خوانی بوده‌اند. فتحعلی‌بیگی می‌گوید: «طبق تحقیق عنایت‌الله شهیدی در باره تعریه، در تهران حدود ۶۰ تکیه وجود داشته که در آنها تعزیه‌خوانی می‌شده است. تعزیه، در سیر تحولش، از تعزیه سیار به تغزیه ثابت می‌رسد. وقتی به تعزیه ثابت می‌رسد، هم به صورت میدانی اجرا می‌شده و در میدان‌هایی مثل شوش که پاتوق تعزیه گردان‌ها بوده، مردم به دیدن این شبیه‌خوانی‌ها می‌آمده‌اند و هم در داخل تکیه. معماری تکیه هم ویژگی‌هایی داشته و حکم تماشاخانه ویژه تعزیه را پیدا کرده بوده است. از جمله در این تکیه‌ها صحنه، رختکن و محل نشستن تماشاگران وجود داشته است.
در این تکیه‌هاست که قرار و قاعده اجرای تعزیه کامل می‌شود. تکیه‌های زیادی وجود داشته است که مهم‌ترینشان تکیه دولت بوده است. البته قبل از این تکیه دولت که به فرمان ناصرالدین شاه ساخته می‌شود، تکیه دولت دیگری وجود داشته است. هرچند معماری تکیه دولت دوم را نداشته، ولی در آنجا هم تعزیه خوانی می‌شده است. به هرحال علاوه بر تکیه دولت که از بین می‌رود، تکیه‌های زیادی وجود داشته که بسیاری از آنها هم دیگر وجود ندارند. ولی یکی از مهم‌ترین تکیه‌ها که هنوز هم برقرار است، تکیه نیاوران است. اصولا در محله‌های مختلف، به دلیل علاقه مردم به شبیه‌خوانی، تکیه وجود داشته است.
بیشتر این تکیه‌ها بانی خصوصی داشته‌اند و توسط متمولین یا سرشناسان یا جمعی از مردم محل و با هزینه خودشان ساخته می‌شده.»او می‌گوید در تکیه دولت کسی که سرپرست برگزاری مراسم بود به همراه معین‌البکا کسانی را از میان تعزیه‌خوانان شناسایی می‌کردند و برای آنها نامه می‌فرستادند و از آنها دعوت می‌کردند در تکیه دولت در حضور شاه و بزرگان لشکری و کشوری تعزیه اجرا کنند: «این کار برای تعزیه خوان‌ها هم افتخار محسوب می‌شد و هم مواجب قابل توجهی در پی داشت.»آن‌طور که فتحعلی بیگی می‌گوید ۲ یا ۳ گروه تعزیه‌خوان حرفه‌ای در تهران وجود داشته که بعدها رفته‌رفته تعدادشان زیاد شده است.
این گروه‌ها در هر کوچه و محله که جای مناسبی بوده، تعزیه برپا می‌کرده‌اند: «اهالی محله‌ها هم به برگزاری این تعزیه کمک می‌کردند، یک خانه صندلی می‌داد، خانه دیگر گلیم می‌داد و صاحب خانه دیگر لباس در اختیار آنها می گذاشت. تعزیه خوان‌ها هم مجلس را برپا می‌کردند و بعد هم به محله و کوچه دیگری می‌رفتند و به اصطلاح چراغ اللهی کارشان را ادامه می‌دادند. اکثر آنها هم شغل دیگری نداشتند. در بعضی از مناطق مثل شوش یا هفت‌چنار هم اماکنی بود که به پاتوق برای برگزای مجلس تعزیه تبدیل شده بود.»
- تاثیر «میرعزای کاشانی» در تعزیه تهران
اساسا در شهرهای متخلف تعزیه‌های متفاوت اجرا می‌شده است. این تفاوت ناشی از امکانات و ویژگی‌های خاص آن شهر بود و تعزیه تهران هم ویژگی‌های خاص خود را داشته است. فتحعلی‌بیگی می‌گوید: «تهران، به قول هاشم فیاض، سواد اعظم بود و امکانات خوبی به ویژه در تکیه دولت داشت. از نظر موسیقی، هم به نوازندگان خوب دسترسی داشتند و هم به استادان آواز. استادان در باره مجلسی که قرار بود در تکیه دولت برگزار شود، با هم صحبت می‌کردند و انواع مختلف آوازی را انتخاب می‌کردند، به گونه‌ای که شکل توصیفی داشته باشد و تبدیل به موسیقی نمایش شود. در شهرستان‌های مختلف، به دلیل این که تحت تأثیر موسیقی مقامی و محلی خودشان بودند، چندان تنوع موسیقایی در کارشان وجود نداشت. ولی در تهران این تنوع موسیقایی زیاد بود. یکی از کسانی که این تنوع در کارش وجود داشت، میرعزای کاشانی بود که هم تعزیه را خوب می‌شناخت و هم خودش تغزیه‌ساز بود. به دلیل تسلط او بر موسیقی، مجالسی که برپا می‌کرد، تنوع آهنگ داشت.»
- تعزیه‌خوان‌های معروف تهران
فتحعلی‌بیگی از معروف‌ترین تعزیه‌خوان‌های تهران اسم می‌برد که فعال بوده‌اند: «هاشم فیاض، رحمت‌الله رضایی، مش حسن‌ترابی، علی ترابی، مرتضی صفاریان و پدرش، مش‌تقی و میرزا علی از معروف‌ترین شبیه‌خوان‌های تهران بودند. همین‌طور محمد حجازی که از قزوین به تهران آمده بود. پیش‌تر از اینها و از کسانی که در تکیه دولت تعزیه اجرا می‌کردند باید از شیخ حسن، اقبال آذر، حاجی باریکلا و میرزاغلامحسین اسم برد.»
- نحوه تعلیم تعزیه
برای این که کسی وارد تعزیه شود و شبیه‌خوانی کند، مراحلی وجود داشت. گذشته از این که شخص باید صدای خوبی می‌داشت، آموزش هم بسیار مهم بود. فتحعلی‌بیگی می‌گوید: «خیلی از شبیه‌خوان‌ها از دوران طفولیت در منطقه خود تعزیه‌خوانی را از میرزاها و سرگروه‌های تعزیه یاد می‌گرفتند. بخش مهمی از تعزیه، موسیقی آوازی است که تعزیه‌خوان باید به‌خوبی آن را بلد بود. برای یاد گرفتن این آواز کسی دوره نمی‌دید. اساسا از طریق تعزیه بود که این افراد با آواز و موسیقی آشنا می‌شدند. افراد از بچگی در گروه‌ها تعزیه را یاد می‌گرفتند و بعضی هم که صدا و استعداد خوبی داشتند، به گروه‌های حرفه ای می‌پیوستند و یا حتی به تکیه دولت راه پیدا می‌کردند.»